መሰረታዊ የህግ ስህተት( fundamental error of law)

በዳንኤል ፍቃዱ ( ጠበቃ )————————————————————————————————————————————-

   መሰረታዊ ሆነ የህግ ስህተት ማለት ——————————————————————————————-

የባለጉዳዩን መብት የሚነካ አና ወደ ጉዳዩ መሰረት ሚሄድ ግልጽና ከባድ የሆነ ህግ አተረጉዋጎም ስህተት ነው፡፡የውሳኔው አንድምታ (implication) በተለይም በሃገሪቱ የህግ ስርአት በዳኝነት ላይ (የፍትህ ስርአቱ) ከተከራካሪ ወገኖች በመለስ አሉታዊ ውጤት የሚያስከትል ሆኖ ሲገኝ ነው፡፡

› Dictionary definitions—————————————————————————————————————–

• Mistake of law (error of law) – A mistake about the legal effect of a known fact or situation. (blacks law) 
• Error of law – A mistake of law that is made by inferior court (tribunal in reaching a decision and is apparent from the record of its proceedings. 
• US Legal. Com- An erroneous determination of the rules governing procedure, evidence or the matters at issue between the parties. 
• Error of law Vs fact – judge had the wrong facts or interprerated them incorrectly with the right information you think the judge would not have ruled against you Vs law the judge had all the right information but the law was not applied correctly. 

መሰረታዊ የህግ ስህተት የሚባሉት የትኞቹ ናቸው????(Enumerative not exclusive list)________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• የህግ ትንተና የሌለው ውሳኔ 
• የህጉን መንፈስያልተረዳ ውሳኔ መስጠት 
• ግልጽ የሆነ የህግ አንቀጽ መጣስ 
• ተያያዥነት የሌለው ህግ መጠቀም 
• የተሳሳተ የህግ አተረጉዋጎም 
• በክስና መልስ ላይ ያልተገለጹ አና በቃል ክርክርም ጊዜ ያልተገኘ ጭብጥ መያዝ (የጭብጥ አመሰራርት ስህተት) 
• በክና መልስ ላይ የተገለጸ በቃል ክርክርም ጊዜ የተነሳ ጉዳይ አለማየት ወይም አለመመርመር 
• ለአንድ ባለ ጉዳይ ከሚገባው በላይ መብት መስጠት 
• ለአንድ ባለ ጉዳይ ከሚገባው መብት ላይ መቀነስ 
• በዋናው ፍርድ ያልተገለጸ ትእዛዝ መስጠት 

• የሌሎች የመንግስት መስሪያ ቤቶችን ስልጣን መጋፋት 
• የሰረ- ነገር ስልጣን ማጣት 
• የተሻረ የፍርድ ቤት ወይም የባለስልጣን ውሳኔ ማስፈጸም 
• ህገ ወጥ ትእዛዝን ተቀብሎ ማስፈጸም  
• ፍሬ ነገርን በማስረጃ የማንጠር ስህተት 
• ለጉዳዩ የቀረቡትን ማስረጃዎች ይዘት በአግባቡ ያለመመልከት 
• የተከራካሪ ወገኖች ማስረጃዎችን ያለመስማት 
• በክርክር ተካፋይ ሊሆኑ የሚገባቸውን ወገኖች የክርክር ተካፋይ ሳይሆኑ ጉዳን መምራትና ውሳኔ መስጠት 
• አግባብነት የሌለው ህግ መጠቀም 
• የተሰጠ ውሳኔ ሳይኖር አፈጻጸም መምራት  

( በእርሶ እምነት ከላይ ከተዘረዘሩት በተጨማሪ ሊካተቱ ይገባል ብለው የሚያስቡዋቸው መሰረታዊ የህግ ስህተት የሆኑ ካሉ ወይነም በተቃራኒው ከላ ከተዘረዘሩት መሀከል መሰረታዊ የህግ ስህተት ስላልሆኑ ሊወጡ ይገባል የሚሉዋቸው ካሉ ይግለጹልን)

መሰረታዊ የህግ ስህተት እና ሰበር_____________________________________________________________________________________________________________

መሰረታዊ የህግ ስህተት ላይ ማንኛውም ይግባኝ ሰሚ ፍርድ ቤት ስህተቱን ተመልክቶ የማረም ስልጣን አለው፡፡ ስለዚህ የፌደራሌ ጠቅላ ፍርደ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎትም ሆነ በክልል ደረጃ የተቋቋሙ የሰበር ችሎቶች መሰረታዊ የህግ ስህተትን በማረም እረገድ ያላቸው ስልጣን የብቻቸው(exclusive) አይደለም፡፡ ከላይ ለመመልከት በሞከርናቸው ሌሎች ሀገሮች ትረጉሞችም የምንረዳው በአብዛኛው ሀገራት መሰረታዊ የህግ ስህተትን በይግባኝ ምንም ተለየ ፍርድ ቤት ወይም ችሎት ሳያቁሙ ለመፍታት ይሞክራሉ፡፡

የፌዴራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት የሰበር ስልጣን የመ ነጨ ው ከኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መ ንግስት አንቀፅ 80 ንዑስ አንቀጽ 3(ሀ) ነው፡፡ የፌደራል ጠ ቅላይ ፍርድ ቤት መ ሰረታዊ የህግ ስህተት ያለበትን ማ ናቸው ንም የመ ጨ ረሻ ው ሳኔ ለማ ረም በሰበር ችሎት የማ የት ስልጣን ተሰጥቶታል፡፡

ህገ-መ ንግስቱን ተከትሎ የወጣው የፌዴራል ፍርድ ቤቶች ማ ቋቋሚ ያ አዋጅ ቁጥር 25/88 አንቀፅ 10 የፌዴራል ጠ ቅላይ ፍርድ ቤት መ ሰረታዊ የህግ ስህተት ያለባቸውን፡-

የፌደራል ከፍተኛው ፍርድ ቤት በይግባኝ አይቶ የመ ጨ ረሻ ውሳኔ የሰጠባቸውን ጉዳዮች፤

የፌደራል ጠ ቅላይ ፍርድ ቤት መ ደበኛ ችሎት የመ ጨ ረሻ ውሳኔ የሰጠባቸውን ጉዳዮች

የክልል ጠቅላይ ፍርድ ቤት መ ደበኛ ችሎት ወይም በይግባኝ አይቶ የመ ጨ ረሻ ውሳኔ የሰጠባቸውን ጉዳዮች፤

እንዲሁም በህገመንግስቱ በማ ናቸውም ፍርድ ቤቶች የተሰጡትን የመ ጨ ረሻ ው ሳኔዎች የማ የት ስልጣን የተሰጠው ከመ ሆኑ ጋር ተያይዞ አዲስ አበባና የድሬደዋ ከተማ ፍርድ ቤቶች በሰጡት የመ ጨ ረሻ ውሳኔ እና ወታደራዊ ፍርድ ቤት በይግባኝ የሰጠው የመ ጨ ረሻ ው ሳኔ በሰበር የማ የት ስልጣን ተሰጥቶታል፡፡

በአዋጁ አንቀፅ 21(2)(ሐ) መ ሰረት አንድ ጉዳይ በሰበር ሲታይ ከአምስት ያላነሱ ዳኞች ሊሰየሙ እንደሚገባ ይገልፃል፡፡

የፌዴራል ፍርድ ቤቶችን ለማ ሻሻል በወጣው አዋጅ ቁጥር 454/97 መ ሰረት የፌዴራል ጠ ቅላይ ፍርድ ቤት ከአምስት ያላነሱ ዳኞች በተሰየሙ በት የሰበር ችሎት የሚ ሰጠው የህግ ትርጉም በየትኛውም ደረጃ ላይ በሚ ገኝ የፌዴ ራል ወይም የክልል ፍርድ ቤት ላይ አስገዳጅ ነት እንደሚ ኖረው ተደንግጓል፡፡

ሰበር አቤቱታን ውድቅ የሚያደርግባቸው ምክንያቶች ————————————————————————————————-

• ቅሬታው የፍሬ ነገር / ማስረጃ ምዘናን መሰረት ያደረገ ነው፡፡ 
• የበታች ፍ/ቤቶች ውሳኔ ሲሰጡ ለጉዳዩ አግባብ ያለውን ህግ በመተርጎም ረገድ የሰሩት ስህተት የለም፡፡ 

እንደ -ማጠቃለያ__________________________________________________________________________________________________________________________________________

አሁን ባለው ሁኔታ መሰረታዊ የህግ ስህተት የሚለው ትርጉም በጠባቡ መተርጎም እንደ አኔ አመለካከት ከጥቅሙ ጉዳቱ ይበልጣልብዬ አስባለሁ፡፡ ምክንያቱም አሁን ካለው የፍትህ ስርአት ድክመት አንጻር በተነጻጻሪ የተሸለ አቅም አለው ተብሎ በብዙው ሰው በሚታሰበው በሰበር ሰሚ ችሎት ቀርቦ አንዲታይ መፍቀዱ የተሻለ ጠቀሜታ ሊኖረው ይችላል ፡፡ በተቃራኒው ዳግም ጊዜውንና ገንዘቦን ገንዘብን የሚገድል አካሄድ በመሆኑ በጠባቡ ተተርጉሞ የተወሰኑ ጉዳዮች ብቻ በሰበር ሰሚው ችሎት ሊታዩ ይገባቸዋል ብለው የሚከራከሩ ወገኖችም አሉ፡፡ሁለቱም ሀሳቦች የራሳቸው በጎ ጎን ቢኖራቸውም በተግባር ያለው እውነታ ወደ መጀመሪው ያደላ ይመስላል፡፡

1-1-11 ዓ.ም.

Leave your comment so we can create more better ideas.

Advertisements

በፍትህ ስርአቱ ላይ እሚነሱ ትችቶችን እናበረታታ!!!

♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦

የሚሰራ ይሳሳታል ስህተቱ ሊነገረው ይገባል እንዲታረም የተኛም መቀስቀስ አለበት።አውቆ የተኛ ካልሆነ እንዲነቃ።

በግለሰብ ደረጃ በአደባባይ በግልጽ # fair justice የምታነሳው ሀሳብ ልክ ነው።አይ በስህተት ነው ይሄ ጉዳይ እኔን አይመለከትም ፣የዳኝነት ነፃነትን ይጋፋል ፣ በግለሰብ ደሪጃ ወይም በተቓም ስሜ ጠፍቷል የሚል አካል ካለ በግልጽ ማስተባበሪያ ከመስጠት (ፔጃም ይህን ማስተናገድ አለባት) ጀምሮ በህግ እስከመጠየቅ ድረስ መብት እያለው የተጠቀለለ ምላሽ መስጠት ትርጉም የለውም።በሌሎች ሀገሮች እንደሚታየው ዳኞቻችን በሚዲያም ሆነ በሌሎች መተቸትን መልመድ አለባቸው ። በስነምግባር አዋጁ ባላቸው ነፃነት ልክ ደግሞ መሰራት መገለጥ ፣መግለጥ አለባቸው ። በስራው የሚተማመን ሰው ትችትን አይፈራም። የፍርድ ቤት ጉዳዮች ህጉን ባልነካ መንገድ ለአደባባይ ቀርበው መወያያ መሆናቸው አስተማሪነቱ ከፍተኛ ነው።የህግ ስረታችንም በግልፅ የሚደረግ ችሎት ( public trial) ን በዋና መርህነት መምረጡ አላማው ይህ ነው። ለህግ የበላይነት በፌስ ቡክ መታገል ሀጥያት ያለው አይመስለኝም ። በብእር ስም (page name)ተጠቅሞ መፃፍም( ከፌክ አካውንት ይለያል)።የፔጁ አስተዳዳሪ /ዎች እራሳችውን ቢገልፁ መልካም ነው(ግን አይገደዱም) ። የሚዲያ (ማህበራዊ ሚዲያም) ጭምር ሚናው ጥቆማ መስጠት እንጂ ከሶ ማስቀጣት አይደለም እና ጥቆማውን በማስረጃ አሰደግፎ ቀጣዪን እርምጃ መራመድ ያለበት ጆሮ ካለው ይስማ ።የፍትሕ ስርአቱ ላይ የጠፋው እምነት እንዲመለስ ከታሰበም ህጉ በሚፈቅደው መንገድ የህዝብ ውይይት(public discussion) መኖር አለበት።በተረፈ ዳኛን እና ፍርድ ቤትን አይነኬ አድርጎ ማሰብ የህግ ድጋፍም የለውም ።የሾላ በድፍን(fallacious Argument) ክርክርም የትም አያደርስም። እምበት በግለሰብ ደረጃ በአደባባይ በግልጽ # fair justice የምታነሳው ሀሳብ ልክ ነው።አይ ስህተት ነው ይሄ ጉዳይ እኔን አይመለከትም ፣የዳኝነት ነፃነትን ይጋፋል ፣ በግለሰብ ደሪጃ ወይም በተቓም ስሜ ጠፍቷል የሚል አካል ካለ በግልጽ ማስተባበሪያ ከመስጠት (ፔጃም ይህን ማስተናገድ አለባት) ጀምሮ በህግ እስከመጠየቅ ድረስ መብት እያለው የተጠቀለለ ምላሽ መስጠት ትርጉም የለውም።በሌሎች ሀገሮች እንደሚታየው ዳኞቻችን በሚዲያም ሆነ በሌሎች መተቸትን መልመድ አለባቸው ። በስነምግባር አዋጁ ባላቸው ነፃነት ልክ ደግሞ መሰራት መገለጥ ፣መግለጥ አለባቸው ። በስራው የሚተማመን ሰው ትችትን አይፈራም። የፍርድ ቤት ጉዳዮች ህጉን ባልነካ መንገድ ለአደባባይ ቀርበው መወያያ መሆናቸው አስተማሪነቱ ከፍተኛ ነው።የህግ ስረታችንም በግልፅ የሚደረግ ችሎት ( public trial) ን በዋና መርህነት መምረጡ አላማው ይህ ነው። ለህግ የበላይነት በፌስ ቡክ መታገል ሀጥያት ያለው አይመስለኝም ። በብእር ስም (page name)ተጠቅሞ መፃፍም( ከፌክ አካውንት ይለያል)።የፔጁ አስተዳዳሪ /ዎች እራሳችውን ቢገልፁ መልካም ነው(ግን አይገደዱም) ። የሚዲያ (ማህበራዊ ሚዲያም) ጭምር ሚናው ጥቆማ መስጠት እንጂ ከሶ ማስቀጣት አይደለም እና ጥቆማውን በማስረጃ አሰደግፎ ቀጣዪን እርምጃ መራመድ ያለበት ጆሮ ካለው ይስማ ።የፍትሕ ስርአቱ ላይ የጠፋው እምነት እንዲመለስ ከታሰበም ህጉ በሚፈቅደው መንገድ የህዝብ ውይይት(public discussion) መኖር አለበት።በተረፈ ዳኛን እና ፍርድ ቤትን አይነኬ አድርጎ ማሰብ የህግ ድጋፍም የለውም ።የሾላ በድፍን(fallacious Argument) ክርክርም የትም አያደርስም።

በዳንኤል ፍቃዱ

ከታች ላልው ፅሁፍ እንደ መልስ

♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣።።♣♣♣♣♣♣♣♣♣፨፨፨፨♣♣♣♣

#የአማራ ክልል ዳኞች እና ዓቃቢያነ ህጎች ድምፅ

ፌር ጀስቲስ በፌክ አካዉንት

—

ማሕበራዊ ሚዲያ ዘመኑ ከለገሰን የመረጃ መለዋወጫ መንገድ አንዱ ነዉ፡፡ ይህን ሚዲያም በመጠቀም ብዙ መረጃዎችን ተለዋዉጠናል፡ የባለሙያዎች መብትና ጥቅም እንዲከበርም ታግለንበታል፡የሕግ ጉዳዮችንም እያነሳንተወያይተንበታል፡፡ብልሹ አሰራርንም አጋልጠንበታል፡፡ ስለዚህ ማሕበራዊ ሚዲያ ለበጎ አላማ ካዋልነዉ ብዙ ፈጣን ለዉጦችን እንደምናመጣበት ግልፅ ነዉ፡፡ ሆኖም ግን ባልተገባ መንገድ ከተጠቀምንበት ግን ጉዟችን በምንፈልገዉ ፍጥነት አይሆንም፡፡ ዘመኑና ቴክኖሎጅዉ ትክክለኛ ስምን ሳይጠቀሙ በድብቅ በብዕር ስም እንድንፅፍ ፈቅዶልናል፡፡ እኛም የዚህ ገፅ አድሚኖች በክልሉ ዳኞችና ዓቃቤ ሕጎች ስም ገፅ ከፍተን ብዙ ነገሮችን አንስተን ጥለናል፡፡ችግሮቻችንም በስፋት እያነሳን መፍትሔ ሊሆኑ የሚችሉ ነገሮችን ስናስቀምጥ ቆይተናል፡፡ በምንፅፋቸዉ ፅሁፎችም በግል ደረጃ የባለሙያ ሆነ የአመራር ፅሁፍ አንስተን ያልተገባ ምስል እንዳይሰጥ፡ የእኛን ፅሁፍ ተጠቅመዉ የግል ጥላቻ ያለባቸዉ ሰዎች የሰዎችን ስም እንዳያጠፉና ያልተገባ ስድብ እንዳይፅፉ የተቻለንን ጥንቃቄ አድርገናል፡፡የግለሰቦች ስም ተነስቶ ስድብ ሲፃፍ ከገፁ በማጥፋት የማንም ጥላቻ እንዳይስተናገድ ስናደርግ ቆይተናል፡፡ ይህን ስንፅፍ እኛ እንዲህ አደረግን ለማለት አይደለም፡፡ ይህንን ፅሁፍ ለመፃፍ ያነሳሳን በፌስቡክ ስሙ Fair justice በተባለ አካዉንት የሚፃፉ ፅሁፍና እየተነሳ ያለዉ ጥያቄ ነዉ፡፡ ፌር ጀስቲስን ለምሳሌ ጠቀስን እንጅ ሌሎችም አሉ፡፡ ግለሰብን አጀንዳ ማድረግ እንደሌለብን የምናምን ቢሆንም ግለሰቦች በፍትሕ ሥርዓቱ ላይ አሉታዊ ተፅዕኖ የሚፈጥር ከሆነ ጉያዩን አንስተን መነጋገር ይጠበቅብናል ማለት ነዉ፡፡ ለዚህም የዚህ ገፅ አድሚኖች ተነጋግረን ነገሩ ቢስተካከል በሚል ያለንን ሃሳብ አቅርበናል፡፡

###

Fair justice በሚል የፌስቡክ ስም የተከፈተዉ አካዉንት ባለቤት የማንም ይሁን ማንም ይምረዉ ጉዳያችን አይደለም፡፡ በቅድሚያ መታወቅ ያለበት fair justice የፈለገዉን መንገድ ተጠቅሞ የመሰለዉን የማሰብና ሃሳቡን የመግለፅ መብት እንዳለዉ እናምናለን፡፡ መገምገም የፈለግነዉ ይህ ፌር ጀስቲስ የተባለ አካዉንት በክልሉ የፍትሕ ሥርዓት ላይ ይዞት እየመጣ ያለዉ ነገር ምን እንደሆነ ነዉ፡፡ በተጠቀሰዉ አካዉንት የሚነሱ ብዛት ያላቸዉ ከክልሉ ፍትሕ ሥርዓት የተገናኙ ጉዳዮች ቢሆንም በአብዛኛዉ የጉዳዮቹ ማዕከሎች ሰሜንና ደቡብ ወሎ የሚገኙ ፍርድ ቤቶች ናቸዉ፡፡ በተጨማሪም በግለሰብ ደረጃ በተለይም ሃላፊዎችንና ዳኞችን ስም እየጠቀሰ አለባቸዉ የሚለዉን ችግር ይፅፋል፡፡ መፃፉ ባልከፋ፡፡ ችግሩ እነዚህ ስማቸዉን እየጠቀሰ የሚያነሳቸዉ ሃላፊዎችና ዳኞች እሱ አለባቸዉ የሚለዉን ችግር ለማስተባበል ይችላሉ ወይ? ይህ ግለሰብን እያነሱ በፌስቡክ መፃፉ ዉጤቱና ዓላማዉስ ምን ነበር? በተጨባጭ ማስረጃ ያልተረጋገጠን ነገር ፌስቡክ ላይ ከመፃፍ በፊት ችግር ካለም ችግሩ የሚፈታበትና ችግር ያለበት አካልም ተጠያቂ የሚሆንበት ሥርዓት አልነበር ይሆን? አንድን ሰዉ አንድ ጊዜ ስሙን ጠቅሶ ከመፃፍና ጭቃ ቀብቶ ከማለፍ ያለፈ ምን ዉጤት ያመጣል? የሚሉትን ጥያቄዎች ማንሳት ተገቢ ነዉ፡፡

##

ከፌስቡክ ዘመቻ ይልቅ ሕግና ሥርዓቱን ጠብቆ ችግርን ማጋለጥ

–

እያነሳነዉ ያለዉ በፍትሕ ሥርዓቱ ስለሚገኙ ባለሙያና ሃላፊዎች ነዉ፡፡ አንድ ዳኛ ሆነ ዓቃቤ ሕግ ጥፋት ሲያጠፋ የሚጠየቅበት የራሱ የሆነ ሥርዓት አለዉ፡፡ አንድ የፍትሕ ተቋም ሃላፊም ቢሆን ሃላፊነቱን በአግባቡ ካልተወጣ ከሃላፊነት የሚነሳበት ሥርዓት አለዉ፡፡ ይህ ማለት ደግሞ በአንድ ዳኛና ዓቃቢ ሕግ ሆነ ሃላፊ ላይ በማስረጃ የተደገፈ ችግር ካለ ተጠያቂነቱን ለሚያረጋግጠዉ አካል ስለችግሩና ማስረጃዉ ጥቆማ መስጠት የሁሉም ሰዉ ግዴታ ነዉ፡፡ በተለይም ዳኛ እና ዓቃቤ ሕግ በተቋሞቻቸዉ ብልሹ አሰራርና ሙስና ካለ ማገለጥ የስነ ምግባር ግዴታ ተጥሎባቸዋል፡፡ ችግርን ማጋለጥ አለባቸዉ ሲባል ሕግና ሥርዓቱን በጠበቀ መልኩ በግልፅነት እንዲሁም የፍትሕ ተቋሙን ክብርና ስም በሚመጥንና በማይጎዳ መልኩ እንደሆነ ነዉ፡፡ ሆኖም ግን Fair justice በተባለ የፌስቡክ አካዉንት ብዙ ሃላፊዎችና ዳኞች እንዲህ አደረጉ፡፡ሕዝቡ ይህን አላቸዉ የሚል ፅሁፍ ሲፃፍ እናያለን፡፡ ችግር አይነሳ አንልም፡፡ ችግር ያለበት ሁሉ ሊጠየቅ እንደሚገባ እናምናለን፡፡ ግን ለምን ልክ እንደ ሕግ ባለሙያ በግልፅ ሕግና ሥርዓቱን ጠብቆ ጥቆማ መስጠት እየተቻለ የፌስቡክ ዘመቻ ለምን አስፈለገ? ጥቆማና ማስረጃ ቀርቦላቸዉ ችግር ያለባቸዉን ሃላፊና ባለሙያ ዝም ያለ ካለ እሱን በጋራ አብረን ልንታገለዉ እንችላለን፡፡ ስለዚህ በቅድሚያ የፌስቡክ ዘመቻ ከመክፈታችን በፊት ባሉት ሕግና ሥርዓት መሰረት ችግር ያለባቸዉን ሰዎች እንዲጠየቁ ሳንሞክርና ሳንታገል ጊዜና ቴክኖሎጅ ስለሰጠን ብቻ የሰሙትን ነገር ሁሉ ሩጦ ፌስቡክ ላይ መዘርገፍ ምክንያታዊ አይደለም፡፡ ሃላፊነት ከሚሰማዉ ሰዉም የሚጠበቅ አይደለም::

##

የሚፃፈዉስ እዉነታ አለዉ?

–

እንደ ሕግ ሰዉ ስናስብ እንደ ሥርዓት ችግርን አንስቶ መተቸትና እንዲስተካከል መጠቆም የግለሰብን ችግር አንስቶ በአደባባይ ከመኮነን የተለየ ዉጤት አለዉ፡፡ ሥርዓት ሁሌም ለሕዝብ የቆመ ተብሎ ስለሚገመት በቀና አመለካከት ሥርዓቱን መተቸት ይቻላል፡፡ ግለሰቦችን ግን ይሄን ሰርቀዋል፡ እከሌን በድለዋል፡ሙስና ተቀብለዋልና የመሳሰሉትን ስንል ጥፋታቸዉን በማስረጃ እስካላረጋገጥን ድረስ ንፁህ ሆኖ የመገመት መብት ስላላቸዉ ልናከብርላቸዉ ይገባል፡፡ ሁላችንም በምንሰራበት ተቋም እከሌ የተባለዉ ዳኛ እንዲህ አደረገ ይሄን ተቀበለ ዓቃቤ ሕጉ እኮ እንዲህ ነዉ ሃላፊዉም እንዲህ ነዉ እየተባለ ሲወራ ብዙ እንሰማለን፡፡ ስለሰማን ብቻ ሩጠን ፌስቡክ ላይ የሰማነዉን ብንፅፍ ምን እንደሚፈጠር አስቡት፡፡ ስለዚህ በፌስቡክ እከሌ የሚባለዉ ዳኛ ዓቃቤ ሕግ እንዲህ አደረገ ተብሎ ሲፃፍ ቦታዉን ከመሳቱ በተጨማሪ ማስረጃ አለ ወይ?የሚለዉ ጥያቄ የግድ ይነሳል፡፡ ማስረጃ ካለም ትክክለኛ ቦታዉን እና ሥርዓቱን ተከትሎ ጥቆማ መስጠትና ማቅረብ ነዉ፡፡ የሚበዛዉ ግን ለወሬና አሉባልታ የተጋለጠዉን የፍትሕ ተቋም ባለሙያ ስም አንጠልጥሎ ወደ ፌስቡክ ሩጫ መሆኑ ሲታይ ሙያዉ ከሚጠብቀዉ ደረጃ በታች እየወረድን እንደሆነ ማሳያ ነዉ፡፡ ለምሳሌ fair justice የሰሜን ወሎ ከፍተኛ ፍርድ ቤት ፕሬዘዳንት ዳኞቹ የዳኛ ክብር ሲነካ ሊከላከልላቸዉ ስላልቻለ ዳኞቹ እንደተቀየሙት ፅፏል፡፡ እስኪ ይህንን እዉነታ በዞኑ ስር ያሉ ዳኞች ያረጋግጡት፡፡፡ የዳኞችን ክብር፡የማያስጠብቅ ከሆነ እኛም እንታገለዉ፡፡ ጽሃፊዉ መረጃ አገኘዉ፡ብሎ ሊፅፈፍ ይችላል፡፡ የመረጃ ምንጩስ ማነዉ ምን ዓይነት ሃሳብ ይዞ ነዉ የተነሳዉ የሚል ጥያቄ ያስነሳል፡፡ ስየሆነ ነገር የሚፃፈዉ ወሬ ስለተሰማ ብቻ ሊሆን አይገባም፡፡

#

የግለሰብን ስም ያለቦታዉ ማንሳቱስ መፍትሔ ይሆን?

–

አሁንም ደግመን እንደምንናገረዉ ችግር አይነሳ አንልም፡፡ እኛም ተጨባጭ ማስረጃ ይዘን ብዙ ነገሮችን አንስተን እናዉቃለን፡፡ ችግሩ ሥርዓትንና ግለሰብ እንዲስተካከል የምንጠይቅበት መንገድ መለያየቱ ነዉ፡፡ እንደ ሥርዓት ሚዲያን ተጠቅሞ ችግሩን ማንሳት እና ማሳየት ያስፈልጋል፡፡ ግለሰብ ግን ነፃነቱ ሆነ ጥፋተ የሚረጋገጥበት ራሱን የቻለ ሕግና ስርዓት አለዉ፡፡ አንድ ዳኛን ዓቃቤ ሕግን ወይም ሃላፊ በፌስቡክ ስሙን አንስተን አንድ ጊዜ እንዲህ አደረገ ብሎ በመፃፍ ብቻ ለዉጥ አይመጣም፡፡ እንዲያዉም በማስረጃ ያልተረጋገጠን ነገር በመግለጽ የግለሰቡን ስምና ክብር ጭቃ መቀባት ይሆናል፡፡ ምክንያቱም ስሙ በመጥፎ የተነሳዉ ግለሰብ ማስረጃ ቆጥሮ የተነሳበትን ችግር ማስተባበል የሚችልበት ሁኔታ አይኖርም፡፡ ስሙ የተነሳዉ ማንነቱና ህልዉናዉ ባልታወቀ የፌስቡክ ፅሃፊ በመሆኑ ማስተባበል ስለማይችል ስሙ በመጥፎ እንደተነሳ በዚያዉ ጠቁሮ ይቀራል፡፡ በነገራችን ላይ ይሄ ዓይነቱ አካሄድ ወደ መንጋ የፍትሕ እርምጃ (mob justice) መነሻ ነዉ፡፡ በፌስቡክ ስሙ የጠቆረ ግለሰብ የመከላከል እድል ስለሌለዉ ስሙ ጠቁሮ በሄደበት በብዙሃኑ እንደተወገዘ ይኖራል፡፡ ስለዚህ ፌስቡክ ላይ ያዉም የሕግ ባለሙያ የሆነ ሰዉ የግለሰቦችን ስም መከላከል በማይችሉበት ሁኔታ እያነሳ ማበሻቀጡ ሃላፊነት የጎደለዉ ተግባር ስለሆነ ሊወገዝ ይገባል፡፡ ከመፍትሔዉ ይልቅም አሉታዊ ጎኑ ይጎላል፡፡ በትክክለኛዉ ሕግና ስርዓት ማስተካከል የሚቻልን ነገር ባልተገባ መንገድ ማጦዝ ተገቢም አይደለም፡፡

#

ለሰዳቢ መስጠት!

–

አንዳንዱ ሰዉ ለስድብ የተፈጠረ ይመስላል፡፡ ዉስጡ ከምክንያት ይልቅ ስሜት የተቆጣጠረዉ ሰዉ ባገኘዉ አጋጣሚ የሚተፋዉ ስድብና አፀያፊ ነገር ነዉ፡፡ እነዚህ ሰዎች ለመሳደብ የሚፈልጉት ሰበብ ብቻ ነዉ፡፡ fair justice የሰሜን ሸዋ ዞን ከፍተኛ ፍርድ ቤት ፕሬዘዳንት ጠንካራና አርዓያነት በፃፈዉ ፅሁፍ ተከትሎ በአስተያየት መስጫ ስድብም የፃፉ አልጠፉም፡፡ ከዚህ ላይ ፌር ጀስቲስ የፃፈዉ ነገር ትክክል ሊሆን ይችላል፡፡ ግን ከእሱ ፁሁፍ ስር እሱ በጥሩነት የገለፀዉን ሰዉ ሌሎች ሰዎች መጥተዉ ስድብና ብልግና ሲፅፉ እያየ አላጠፋዉም፡፡ ሲጀመር ፌስቡክ የአካዉንቱ ባለቤት የተሰማዉን የሚፅፍበት ቢሆንም አክብረኝ አሞግሰኝ ያላለዉን ፕሬዘዳንት ስም አንስቶ ከነስድቡ ፁሁፉን ማስቀመጡ አላማዉ ምን ነበር?ላክብራቸዉ፡ላሞግሳቸዉ ያላቸዉን ሰዉ ማሰደብ ነበር?ያስብላል፡፡ ስለዚህ የራሳችን ገፅ የምንቆጣጠረዉ ራሳችን ነን፡፡ ስንፅፍ ያልበላንን አንከክ፡፡ እግራችን በልቶን ጫማችን አንከክ፡፡ ስለዚህ እንደ ሕግ ባለሙያ ስንፅፍ ጥንቃቄ ማድረግ ይጠበቅብናል፡፡ የፁሁፋችን አላማም ግልጽ ይሁን፡፡

#

ሲጠቃለል ሃሳባችን የመግለፅ ነፃነት ቢኖረንም ስንፅፍ ግን ቆም ብለን እናስብ፡፡ ስንፅፍ በተለይ የግለሰቦችን ስም ስናነሳ የሚከተሉትን ነገሮችን እናስተዉል፡፡ 1ኛ. ስለግለሰቡ የምንፅፈዉ ነገር እዉነት መሆን አለበት፡፡ 2ኛ. ስለምንፅፈዉ ነገር በቂ ማስረጃ ይኑረን፡፡ 3ኛ. አንድን ባለሙያ ወይም ሃላፊ ፌስቡክ ላይ አምጥተን ስሙን ከመበከላችን በፊት ችግር ካለበት ተጠያቂ የሚሆንበትን ሕግና ሥርዓት እንከተል፡፡ 4ኛ. በፌስቡክ በመጥፎ ስሙን አንስተን የጣለልነዉ ሰዉ መልካም ስሙን ለመመለስ የሚያዳግተዉ በመሆኑ የሚያመጣዉን የስነ-ልቦና ጥቃትና ማሕበራዊ ቀዉስ ቀድመን አሰበን ሃላፊነት ይሰማን፡፡

አንዳንዴ እኔ ብቻ አዉቃለሁ በሚል በራስ ኩራት ዓለም መኖር ዋጋ ያስከፍላል፡፡ የፍትሕ ተቋሞቻችን ሁሌም ስማቸዉ ቋፍ ላይ ነዉ፡፡ እንኳን በየፌስቡኩ የባለሙያዎችን ስም እያነሳን እያበሻቀጥን እየፃፍን እንዲያዉም ጉዟቸዉ የዝገምት ነዉ፡፡ እንደ ሕግ ሰዉ መጀመሪያ ባለን የሕግና ሥርዓት ተጠቅመን ችግር አለባቸዉ የምንላቸዉን ዳኞች ዓቃቤ ሕጎችና ሃላፊዎች እንታገል፡፡ ማስረጃ እየቀረበለት ተጠያቂነትን አላረጋግጥም የሚል ተቋም ካለን ያኔ ነገሩን ወደ ሚዲያ ማምጣት አማራጭ ይሆናል፡፡ ነገር ግን እንዲያዉ መረጃ አለኝ በሚል ብቻ እየተነሳን የግለሰቦችን ስም እየነሳን እንዲህ አደረጉ የምንል ከሆነ ማንም ተጠቃሚ አይሆንም፡፡ በምክንያትና በእዉቀት ሊመሰረት ይገባል የምንለዉ ተቋም በአሉባልታና በስሜት እንዳይሞላ መጠንቀቅ ያስፈልጋል፡፡

https://scontent-ams3-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-0/s480x480/39099079_1042094312618906_3683840221973053440_n.jpg?_nc_cat=0&efg=eyJpIjoiYiJ9&oh=9fa635b04878c805bbb3077808d672c7&oe=5BC621BC

የ’’ውጪልኝ ከቤቴ” ጉዳይ በቤተሰብ ህጉ እንዴት ታያል???

በታሪክ እንጀምር( እውነተኛ)

ባልና ሚስቶች ትዳራቸውን በሄማኖታዊ መንገድ መስረተው ሞቅ በረድ በሚል ትዳር ለ 10 አመታት በትዳር ውሰት ሲቆዩ የ3 ልጆች ወላጅ ሆነዋል፡፡ ይህ ሞቅ ቀዝቀዝ እያለ የቆየ ትዳር በባል ያለተገባ ባህሪ ብዛት መንስኤነት ፤ በሚስት ጤቂነት ለፍርድ ቤት ቀርቦ በፍቺ ይቋጫል፡፡ልጆች እናታቸው ጋር እንዲድጉ ውሳኔ ይሰታል፡፡ ፍቺው ከተወሰነ በሁዋላ ንብረት ክፍፍል ላይ ስምምነት መድረስ ባለመቻለቸው የንብረት ክፍፍል አቤቱታ በዛው መዝገብ ላይ ተንቀሳቅሶ በሂደት ላይ በነበረበት ወቅት በመጀመሪም ውሳኔ ሊያገኙ ይገባቸው የነበረው በጋራ የመኖሪያ ቤት የመኖር እና የልጆች ቀለብን በተመለከተ በአንደኛው ወገን አቤት ባነት ፍርድ ቤቱ የተወሰነች ገንዘብ( ኢምንት ገንዘብ በተሻሻለው የቤተሰብ ህግ አንቀጽ 197 ከተደነገገው እና የፌደራል ጠቅላይ ፍ/ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በሠ.መ.ቁ.93552 ላይ ከሰጠው አስገዳጅ የሆነ የህግ ትርጉም በተቃራኒ ከአባትየው የገቢ ልኬት እጅግ በወረደ መልኩ ለሚስትና ለ3 ልጆች ይወስናል) በተጨማሪም ሚስት በጋራ ካፈሩት የመኖሪያ ቤት ወጪልኝ ተብላ ከልጆቹ ጋር እንድትነከራተት መደረጉ ተገቢ አይደለም በማለት ያቀረበችው ጥያቄን የተከበረው ፍርድ ቤት ጆሮ ዳባ በማለት በኢምንት ቀለብ 3 ልጆችን ይዛ በራስዋ አነስተና ቀለብ ከቤት ወጥታ እንድትኖር ትእዛዝ ይሰጣል፡፡

ከዚህ በሁዋላ ያለው የጉዳዩ ዝርእር ይቆየንና የተሰጠውን ውሳኔ ከህጉ ጋር በማገናዘብ ለመመልከት እንሞክር ቀለቡን ጉዳይ ትተነው ከቤት ውጪ ተብሎ የተሰጠው ትእዛዝ ህጋዊ እና ፍትሃዊ ነው ወይ የሚለውን ጭብጥ ይዘን

ህጎች ምን ይላሉ?

ፍርድ ቤት ከቤት ውጣ/ጪ የሚል ውሳኔን ከመስጠቱ በፊት 2 ነገሮችን ከግምት ውስጥ እንዲስገባ የተሸሻለው የቤተሰብ ህግ አዋጅ ቁ. 213/92 አንቀጽ 82(6) ያሳስባል

ከጋራ የመኖሪ ቤት ቢወጣ የባሰ ጉዳት የሚደርስበት የትናው ወገና ነው

የልጆችን ጥቅም የበለጠ የሚስጠብቀው ቤቱ ማን እንዲኖርበት ቢወሰን ነው

የሚሉ ሁለት ነገሮች ላይ ፍርድ ቤት ከቁርበቱ ጋር እንዲማከርበት ህጉ ትእዛዝ ይሰጣል፡፡

በተጨማሪም ኢትዮጵያ ያጸደቀቻቸው አለም አቀፍ የሰብእዊ መብት ስምምነቶች የሀገሪቱ ህግ አንድ አካል ናቸው ስለዚህም ከህገ መንግስቱ ጋር በተጣጣመ መንገድ ይተረጎማሉ በሚሉት የኢፌዲሪ ህገ መንግስት አንቀጽ 9(4) እና 13(2) መሰረት በሴቶች ላይ የሚደረግ ማንናውም አይነት አድሏዊ ልዩነትን ለማስወገድ በተደረገው ስምምነት (CEDAW) አንቀጽ 16 መሰረት በጋብቻ ወቅት እና ጋብቻ ከፈረሰ በሁዋላ እኩል መብት ( የንብረት ክፍፍል ሂደት ላይ እና ከዛም በሁዋላ) እንዳላቸው ያትታል፡፡

የተሸሻለው የቤተሰብ ህግ ሐተታ ዘምክንያት( ማብራሪያ) ከላይ የተጠቀሰውን አንቀጽ (በበፊቱ የቤተሰብ ህግ—/// በፍታብሄር ህጉ ላይ አልነበረም) የተካተተበትን ምክንያት ሲያትት

የፍቺ ክርክር በአጭር ጊዜ ታይቶ ውሳኔ የሚያገኝ ባለመሆኑና በአንድ ላይ ለመኖር የማያስችል ሁኔታ ሊኖር የሚችል በመሆኑ በአብዛኛው ሴቶች ህጻናትን በሜዝ ከመኖሪ ቤታቸው የሚፈናቀሉበት ሁኔታ የሚስተዋል በመሆኑ ይህንኑ ችግር ለመከላከል እንዲቻል በአንቀጽ 82(6) ስር አዲስ ድንጋጌ እንዲካተት ተደርጓል፡፡

በማለት የአንቀጹን አስፈላጊነት በማብራራት ገልጽልናል፡፡

እንገዲህ ህጉ በግልጽ የሚለን ከላይ ተዘረዘሩትን ነው ፍርድ ቤቱ የሰጠው ውሳኔ ደግሞ እናት ከነልጆችዋ ከቤት እንድትወጣ፡፡ ያውም ከሚጢጢ ቀለብ ጋር፡፡

እርሶስ ምን ይላሉ???

አስተያቶን እንጠብቃለን፡፡

ዳንኤል ፍቃዱ( የህግ መምህር፣ ጠበቃ እና የህግ አማካሪ)

 

ህጉን መፈፀም እንጂ ህጉን ማጠናከር ውድቀት እንጂ ጥበብ አይደለም።

እነዚህ ሁለት ጽሁፎች ስለ ዋሰትና መብት ጥሩ ግንዛቤ ሰጣሉ ይነበቡ!!! ሀሳባችሁ ያስፈልገናል ጻፉልን፡፡

“በሕግ አግባብ”ያለአግባብ ስለመታሰር

 Sentayehu Getachew( source Abysinia Law Blog)

ካሳ አልባ የፍትሕ ሥርዓቱ ተጎጂዎች

እንዲያው አያድርገውና በወንጀል ተጠርጥረው ጊዜ ቀጠሮ ተጠይቆብዎ አስቸጋሪውን የወንጀል ምርመራ ተቋቁመው ካለፉ በኋላ በዓቃቤ ሕግ ተከሰው የዋስትና መብትዎን ተከልክለው ክራሞትዎ ቂሊንጦ ማረሚያ ቤት ሆነ እንበል፤ በሕግ ጥላ ሥር፡፡

የፍርድ ቤት ቀጠሮዎት በደረሰ ጊዜ እጅዎ በካቴና ተጠፍንጎ ወይም ከሌላ እስረኛ ጋር ተቆራኝቶ ጠመንጃ በወደሩ ፖሊሶች በአይነ ቁራኛ እየተጠበቁ ለወራት ወይም ለዓመታት ነጻነትዎ ተነፍጎ የፍርድ ሂደቱን ሲከታተሉና ሲሟገቱ ከባጁ በኋላ በመጨረሻ ጉዳይዎትን ይመለከት የነበረው ዳኛ የችሎቱን ጠረጴዛ በመዶሻው ግው! በማድረግ ‹‹ከተከሰሱበት ወንጀል በነፃ ተሰናብተዋል ቅንጣት ያህል ጥፋት የለብዎትም›› ብሎ ቢያሰናብትዎ ምን ይሰማዎታል???

እርግጥ ነው፣ ተሟግተው በማሸነፍዎና ንጹህነትዎን በማስመስከርዎ አልያም የእሥር ህይዎትዎ በማክተሙና ፀሐይቱን ያለ አንዳች ከልካይና ተቆጣጣሪ እንዳሻዎ ሊሞቋት በመብቃትዎ ደስታ እና እፎይታ እንደሚሰማዎ አያጠራጠርም፡፡

ነገር ግን በፖሊስ ምርመራ ጊዜ ያለ አግባብ የተንገላቱት፣ ዋስትና በመከልከልዎ ምክንያት ለእሥር የተዳረጉት ለዓመታት ወይም ለወራት ከትዳር ጓደኛዎ ወይም ከቅርብ ዘመድዎ ጋር እንዳሻዎት የመገናኘት መብትዎ የተነፈገው፣ የጀመሩት ቢዝነስ እርስዎ በመታሰርዎ ምክንያት ለኪሳራ የተዳረገው ወ.ዘ.ተ. ያላንዳች ጥፋትዎ መሆኑ አይቆጭዎትም? ከእድሜዎ ላይ እርስዎ ያላዘዙበት፣ ባልሰሩት ኃጢያት ያለአግባብ የተነፈጉት የወራት እና የአመታት ነጻነትዎ አያሳዝንዎትም?

ደግሞ በኩል በወንጀል ተከሰው የዋስትና መብትዎን ተከልክለው አልያም ዋስትና መብትዎ ቢጠበቅልዎትም ዋስ የሚሆን ሰው በማጣትዎ ክራሞትዎ በሕግ ጥላ ሥር ሆነ እንበል፡፡ ለአንድ ዓመት ከስድስት ወር ታስረውና ነጻነትዎ ተነፍጎ ክስዎትን ሲከታተሉ ከከረሙ በኋላ ፍርድ ቤቱ በቀረበብዎት የወንጀል ክስ ጥፋተኛ ነዎት ብሎ እጅዎ ከተያዘበት ጊዜ ጀምሮ ተቆጥሮ የስድስት ወር የእሥራት ቅጣት ከወሰነብዎት በኋላ ‹‹ከተፈረደብዎ የእሥራት ቅጣት መጠን አንጻር ሲታይ እስካሁን የታሰሩት በቂ ስለሆነ ከእሥር እንዲለቀቁ ታዟል›› ብሎ ቢወስን አይ! ዓመት ከስድስት ወር ስለታሰርኩ አንድ ዓመት ያለአግባብ የታሰርኩት ይመለስልኝ ይላሉ?

ይህ ችግር በአገራችን የፍትሕ ሂደት የተለመደ ሁኗል፡፡ ይህንን ፍራቻም ይመስላል ደረቱን ነፍቶ ንጹህነቱን ተማምኖ በተጠረጠረበት ጉዳይ ፍትሕ አካል ዘንድ ቀርቦ በልበ ሙሉነት ከሚሟገት ሰው ይልቅ ጥፋት አለመሥራቱንና ንጽህናውን ልቦናው ጠንቅቆ እያወቀ ቢሆንም ‹‹እስኪጣራ ለምን እታሰራለሁ›› በሚል ስጋት ከወንጀሉ ፈጻሚ ባልተናነሰ መልኩ ንጹሃኑም ከሕግ ሽሽት እግሬ አውጪኝ ማለታቸው የተለመደ እየሆነ የመጣው፡፡

ምክንያቱም ጉዳዩ ተጣርቶ በመጨረሻ ከሚሰጠው ፍርድ ይልቅ ያለፍርድ የሚደርሰው የሕግ ጥላው ሥር ቅጣት አስፈሪ እየሆነ ነው፡፡

በአንድ ወቅት እንዲህ ሆነ፣ ሁለት ሰዎች በአንድ ወንጀል ተጠርጥረው ተያዙ ምርመራው ተጣርቶም ክስ ቀረበባቸው፡፡ በዋስ ቢለቀቁ ሊጠፉ ይችላሉ ብሎ ዐቃቤ ሕግ ስለተሟገተ ፍርድ ቤቱ የዋስትና መብታቸው ተነፍጎ በማረፊያ ቤት ሆነው በቀጠሯቸው እየተመላለሱ እንዲከራከሩ በየነ፡፡

ክርክሩ ለአንድ ዓመት ከቆየ በኋላ አንደኛ ተከሳሹ ጥፋተኛ ሆኖ ስለተገኘ እጁ ከተያዘበት ጊዜ ጀምሮ በሚቆጠር የአንድ ዓመት እሥራት ሲፈረድበት ሁለተኛውን ተከሳሽ ግን ወንጀሉን ያለመፈጸሙን ፍርድ ቤቱ ስላረጋገጠ በነጻ እንዲሰናበት ወሰነ፡፡

አስገራሚም አሳዛኙም ነገር እዚህ ላይ ነው፤ ሁለቱም ተከሳሾች ከፍርድ በፊት ዋስትና መብት በመከልከላቸው ለአንድ ዓመት ያህል ታስረዋል፡፡ አንደኛ ተከሳሽ ያው እጁ ከተያዘበት ጀምሮ ሲቆጠር የእሥር ጊዜውን ስለጨረሰ እንዲፈታ የመፍቻ ትዕዛዝ ወጣለት፤ ሁለተኛው ተከሳሽም ነጻ ስለሆነ ተብሎ ተፈታ ሁለቱም ተከሳሾች በአንድ ቀን ወደ እሥር ቤት ገቡ በአንድ ቀንም ከእሥር ቤት ወጡ፡፡ (ያው እንግዲህ ወንጀለኛ የሆነው አንደኛ ተከሳሽ ከፍርድ በፊት የታሰረው እሥር እንደ ቅጣት ተቆጥሮለት ቅጣቱን በመጨረሱ፣ ንጹሁ ሁለተኛው ተከሳሽ ግን በሕግ ጥላ ሥር የማይቆጠርለትን ቅጣት ፉት ብሎ፡፡) እናሳ! ከዚህ እሥር ማን አተረፈ? ወንጀለኛው ወይስ ንጹሁ ሰው??? ወንጀለኛውስ በጥፋቱ ይባል ንጹሁ በምን ሃጢያቱ?

በቅርብ ሰሞንስ በየሚዲያው እና በየማህበረሰብ ድረ-ገጾች ለአንድ ዓመት ተኩል ሲናፈስ የሰነበተውን የዞን ዘጠኝ ጦማሪዎች መታሰር እና የፍርድ ሂደት እና የመለቀቅ ዜና መመልከት ብቻ እኮ በቂ ነው፡፡ እነሱ በአሸባሪነት ተጠርጥረው ተያዙ፡፡ በወንጀል ምርመራ ወቅት የሚያጋጥማቸውን መንገላታት ብንተወው እንኳ ስማቸው ከሽብርተኝነት ጋር መያያዙ ሊያስከትልባቸው የሚችለው የሥነልቦና ጉዳት፣ በዓመት ከምናምን ወር የእሥር ቆይታቸው ወቅት ሰርተው ሊያገኙት የሚችሉት ኢኮኖሚያዊ ገቢ፣ በእነዚህ ግዜያት ውስጥ ነጻነታቸውን በመነፈጋቸው የደረሰባቸው በገንዘብ የማይተካ ጉዳት ወ.ዘ.ተ. በንጹህ ሰው ላይ የደረሰ መሆኑ ተረጋግጦ እንኳ ‹‹ነጻ ናችሁ›› በሚል ፍርድ ብቻ መሰነባበቱ ፍትሕን ያሰፍናል? የእነሱ ጉዳይ ጀሮ-ገብ ሆኖ በየሚዲያው ስለተናፈሰ እንጂ የስንቱ ንጹህ ሰው ነጻነት ነው በሕግ አግባብ ግን ያለአግባብ የተደፈጠጠው?

ለዚህ ተጠያቂ ሊሆን የሚገባው ሕጋችን እና ጠቅላላ የፍትሕ ሥርዓታችን ነው፡፡ በእርግጥ የወንጀል ሕግ እና የወንጀል ፍትሕ ሥርዓቱ ዋና ዓላማው በአገሪቱ ዘላቂ ሰላምን ማረጋገጥ፣ በመንግሥትና በሕዝብ ጥቅም እንዲሁም በግለሰቦች ደህንነት እና መብት ላይ የሚፈጸሙ የወንጀል ድርጊቶችን አጥፊዎችን ተከታትሎ ለፍርድ በማቅረብ ተገቢውን ቅጣት ማስቀጣት መቻል በመሆኑ አጥፊውን ለፍርድ አቅርቦ ለማስቀጣት ሲባል አጥፊውን ከንጹሃኑ መለየት ያስፈልጋል፡፡ 

አጥፊውን ለመለየት መጀመሪያ ወንጀሉን ፈጽመዋል ተብሎ የሚጠረጠሩ ተጠርጣሪዎች ተይዘው ምርመራ ደረግባቸዋል፡፡ ገበሬ ምርቱን ከግርዱ ለመለየት ምርቱንም ግርዱንም በአንድ ላይ እንደሚያበራይና እንደሚወቃ ሁሉ የፍትሕ ሥርዓታችንም ወንጀለኛውን ለይቶ ለመቅጣት በጥርጣሬ ንጹሁንም ሆነ ወንጀል ፈጻሚውን ደባልቆ በሕግ ጥላሰ ሥር (በእሥር) በማቆየት ያጣራል፡፡ ያው ታሳሪው ጥፋተኛ ሆኖ ከተፈረደበት ሳይፈረድበት የታሰረውን የእሥራት ጊዜ ከተፈረደበት እሥርት ላይ እንዲቀነስለት እንደ ቫት ያወራርዳል፡፡ ታሳሪው ንጹህ ሆኖ ከተገኘ ግን ከፍርድ በፊት ለታሰረበት ካሳ እንኳ አይሰጠውም፡፡

በአሁን ወቅት በአገራችን በሥራ ላይ የሚገኘው ሕግ አንድ በወንጀል የተጠረጠረ ንጹህ ሰው ጉዳዩ ተጣርቶ በነጻ እስኪሰናበት ድረስ የጊዜ ቀጠሮ እስረኛ ሆኖ ነጻነቱ ተገፎ (በሕግ ጥላ ሥር ሆኖ) የወንጀል ምርመራ ሊጣራበት እንደሚችል ከመደንገግ አልፎም ምርመራው ተጣርቶ በዓቃቤ ሕግ ክስ ተመሥርቶ ፍርድ ቤት ከቀረበ በኋላም አንድም ከተከሰሰበት ወንጀል ክብደት እና ግዝፈት አንጻር ሕጉ የዋስትና መብት እንዳያገኝ ብሎ ከከለከለ (የወንጀለኛ መቅጫ ሥነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 63 መሠረት) አልያም ወንጀሉ የዋስትና መብት የማያስከለክል ቢሆንም ዓቃቤ ሕግ ተሟግቶ ካስከለከለ (የወንጀለኛ መቅጫ ሥነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 67 መሠረት) ወይም ደግሞ ተጠርጣሪው ዋስ ማቅረብ ካልቻለ ንጹህነቱ አልያም እኩይነቱ በፍርድ እስኪረጋገጥ ድረስ ተከሳሹ በሕግ ጥላ ሥር የሕግ እስረኛ ሆኖ እንዲቆይ ሕጉ ያስገድዳል፡፡ እዚህ ላይ ነው እንግዲህ የሕግ ጥላው ሥር የንጹህ ሰው ቅጣት የሚጀምረው፡፡

በእነዚህ በተጠቀሱት የሕግ አንቀጾች ሰበብ በእሥር ላይ ሆነው ጉዳያቸውን እንዲከታተሉ የተደረጉት ንጹሃን ሰዎች መሆኑን መዘንጋት የለበትም፡፡ ምክንያቱም በአለም አቀፍ የሰብዓዊ መብቶች ድንጋጌም ሆነ በሕገ መንግሥታችን ማንም ሰው በፍርድ ቤት የጥፋተኝነት ፍርድ እስኪወሰንበት ድረስ ንጹህ ሆኖ የመገመት መብት እንዳለው የተደነገገ በመሆኑ፡፡ ስለዚህ ንጹሃን እስረኞች ደግሞ ሽንጣቸውን ይዘው ተሟግተው ንጹህ መሆናቸውን በማስመስከር ነጻነታቸውን በፍርድ የማረጋገጥ እድሉ እንሚኖራቸውም ልብ ሊባል ይገባል፡፡

እነዚህ ንጹሃን የወንጀል ተጠርጣሪዎች በታሰሩበት በእያንዳንዱ ቀናት የሚደርስባቸው ኢኮኖሚያዊ፣ ማህበራዊና ስነልቦናዊ ጉዳቶች እንዳሉ ይታመናል፡፡ አንድ ሰው በመታሰሩ ምክንያት በደህና ግዜ የጀመረው የንግድ ሥራው (ቢዝነሱ) ሊከሥርበት ይችላል፡፡ በተከሰሰበት ወንጀል ምክንያትም ከመሐበረሰቡ መገለል ሊያጋጥመው ይችላል፤ በመታሰሩ ምክንያት ትዳሩ ሊፈርስና ቤተሰቡ ሊበተን ይችላል፤ በመታሰሩ ምክንያት የሥራ ዋስትናውን ሊያጣ ይችላል፣ በመታሰሩ ምክንያት የትምህርት ዕድሉ ሊጨናገፍበት ይችላል፣ የእነዚህ ሁሉ ድምር ውጤት ደግሞ ለአይምሮ ወይም ለስነ-ልቦና ችግር ሊዳርገው ይችላል፤ መታሰር እነዚህን ሁሉ አደጋዎች የማድረስ አቅም እንዳለው የሚያጠራጥር አይሆንም፡፡ ሕገ መንግስታችን በአንቀጽ አሥራ ዘጠኝ ስለ ተያዙ (ስለ ታሰሩ) ሰዎች መብት ሲዘረዝር ‹‹ . . . ፍትሕ እንዳይጓደል ሁኔታው የሚጠይቅ ከሆነ የተያዘው ሰው በጥበቃ (በእሥር) እንዲቆይ ፍ/ቤቶች ማዘዝ ይችላሉ›› በማለት የደነገገ ቢሆንም ፍትሕ እንዳይጓደል ሲባል ሳይፈረድበት ጥፋተኛነቱ በውል ሳይረጋገጥ እንዲታሰር የተደረገው ግለሰብ ንጹህ ሆኖ ሲገኝ ለታሰረበት ወይም በመታሰሩ ምክንያት የደረሰበት ጉዳት እንዴት ቸል ሊባል ይችላል?

ፍትሕ እንዳይዛባ ሲባል ከላይ በተመለከቱ የዋስ መብትን በሚያስከለክል ሕግ መሠረት ዋስትና መብት ተነፍገው በእሥር ሲማቅቁ ቆይተው ንጹህነታቸውን በፍርድ ያሳወጁ ንጹሃን (የሕግ ጥላው ሥር ንጹሃን ተቀጪዎች) ለፍትሕ ሲባል ያለአግባብ ታስረው ነጻነታቸውን በማጣት ለጉዳት ለተዳረጉበት ለፍትሕ ሲባል የሚካሱበት መንገድ እንዴት አይኖርም? የፍትሕ አንዱ ዓላማው ተጎጂውን መካስ አይደል እንዴ? ተጎጂው የማይካስ ከሆነስ የሕጉ አሰራር በራሱ ፍትሕን የሚያዛባ መሆኑ አይደል?

በሌሎች አገሮች እንደ ስዊድን፣ ጃፓን የመሳሰሉት አገሮች የሕግ ሥርዓት መሠረት በወንጀል ተከሰው ተይዘው የታሰሩ ተከሳሾች በተከሰሱበት ወንጀል ወንጀለኛ አለመሆናቸው ከተረጋገጠ ወይም ክሱ እንዲቋረጥ ከተደረገ ታሳሪዎች ያለአግባብ ነጻነታቸው ተነፍጎ በእሥር ለቆዩበት ካሳ እንዲከፈላቸው መንግሥትን መጠየቅ የሚያስችላቸው ሕግ አርቅቀው ተግባራዊ የሚያደርጉ ሲሆን፤ ጃፓን ከካሳ በተጨማሪ ታሳሪው ያለ አግባብ ስለመታሰሩና ስለ መልካም ስሙ ታሳሪው በመረጠው የአገሪቱ ሦስት ጋዜጦች ታትሞ እንዲወጣ ታደርጋለች፡፡

እንደ እነ ኦስትሪያ፣ ኖርወይ፣ እና ስፔን ባሉ የሕግ ሥርዓት ደግሞ ንጹሃን ታሳሪዎች ካሳ ሊከፈላቸው የሚገባ መሆኑን ቢቀበሉትም ካሳ የመጠየቅ መብት የፍታብሔር ጥያቄ እንደመሆኑ መጠን የካሳ ይከፈለኝ ጥያቄ አቅራቢው ካሳ ሊከፈለኝ ይገባል የሚልበት ምክንያት ንጹህ ሆኜ እያለ ለእሥር ተዳረኩ የሚል በመሆኑ ንጹህ መሆኑን እንደገና በፍታብሔር ክርክሩ ላይም በማስረጃ ማረጋገጥ ይገባዋል ይላሉ፡፡ ለዚህም እንደ ምክንያት የሚያቀርቡት በወንጀል እና በፍታብሔር ክርክሮች የሚተገበረው የማስረጃ ምዘና ሥርዓት ልዩነትን ነው፡፡ በፍታብሔር ጉዳይ የማስረጃ ምዘና ሥርዓቱ አብላጫውኑ ባስረዳ (Preponderance of Evidence) ሲሆን በወንጀል ክርክር ጉዳይ የማስረጃ ምዘና ሥርዓቱ ደግሞ ‹‹ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ›› (Beyond a reasonable doubt) ተብሎ የሚታወቀው የማስረጃ ምዘና ስታንዳርድ ነው፡፡

በወንጀል ክርክር ጉዳይ የማስረጃ ስታንዳርዱ ‹‹ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ›› የሆነበት ምክንያት Blackstone’s ratio ተብሎ በሚታወቀው ‹‹አንድ ንጹህ ሰው ያለ አግባብ ከሚቀጣ አሥር ጥፋተኞች ቢያመልጡ ይሻላል›› (It is better than ten guilty persons escape than that one innocent suffer) በሚለው በእንግሊዝያዊው የሕግ ፈላስፋ ሰር ዊሊያም ብላክስቶን የተነገረውና በኋላም አለም አቀፍ ተቀባይነት ባገኘው የሕግ መርህ (Principle) መሠረት ነው፡፡ የሰር ዊሊያም ብላክስቶን የሕግ ፍልስፍና ውጤት መጀመሪያ በአገሩ በእንግሊዝ ከዛም በአሜሪካ ተጽእኖውን ካሳረፈ በኋላ ዛሬ ብዙ ሃገሮች በወንጀል ጉዳይ የሚከተሉትን Beyond a reasonable doubt የተባለውን የማስረጃ ምዘና ሥርዓት መወለድ ምክንያት መሆኑን ምሁራን ይስማሙበታል፡፡

ይህ የማስረጃ ሥርዓት አንድ ሰው ጥፋተኛ ነው ለማለት የቀረበው ማስረጃ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ ተከሳሹ ጥፋተኛ ስለመሆኑ የሚያረጋግጥ መሆን አለበት የሚል ሲሆን እነ ኦስትሪያን የመሳሰሉት አገራትም ተከሳሹ የወንጀል ድርጊቱን ያልፈጸመ መሆኑን ቅንጣት ጥርጣሬ መፍጠሩ ብቻ ከወንጀሉ ነጻ ሊያደርገው ስለሚችል የማስረጃ ምዘና ሥርዓቱ ለተከሳሹ የሚያግዝ በመሆኑ ተከሳሹ በወንጀል ጥፋተኛ ከመባል ያመለጠው በዚህ የማስረጃ ምዘና ሥርዓት ሊሆን ስለሚችል ለካሳ አከፋፈል የፍትሃብሔር ጥያቄ ግን የፍትሐብሔሩ የማስረጃ ምዘና ሥርዓት በሆነው ከሃምሳ በመቶ በላይ በአብላጫ ማስረዳት (Preponderance of Evidence) በሚለው የማስረጃ የምዘና ሥርዓት መሠረት ንጹህ መሆኑን በፍታብሔር ክርክሩ በአብላጫ (ከሃምሳ በመቶ በላይ) በማስረጃ ካረጋገጠ ብቻ ካሳ ሊከፈለው ይገባል ብለው ያምናሉ፡፡

ከላይ በተጠቀሱት በእነ ኦስትሪያም ሆነ በእነ ስዊድን የሕግ ሥርዓት መሠረት ምንም እንኳ የካሳ አጠያየቅ ሥርዓታቸው የማስረጃ ምዘና ሥርዓትን መሠረት አድርገው ቢለያዩም፤ በመርህ ደረጃ በወንጀል ተጠርጥረው ለእሥር የተዳረጉ ንጹሃን የእሥራት ሰለባዎች ለፍትሕ ሲባል ያለ አግባብ በመታሰራቸው ምክንያት ለደረሰባቸው ቁሳዊ እና ሞራላዊ ጉዳት ለፍትሕ ሲባል ካሳ የማግኘት መብት እንዳላቸው የተቀበሉ እና ለዚህም አፈጻጸም ተገቢውን የሕግ ማእቀፍ ቀርጸው ተግባራዊ በማድረጋቸው ንጹሃን የወንጀል ተጠርጣሪዎችም ‹‹እስኪጣራ ለምን እታሰራለሁ›› በሚል ስጋት ከፍትሕ መድረክ ከመሸሽ ይልቅ ያለአግባብ ከታሰሩ መንግሥት ኪሳራውን የሚከፍል መሆኑን ተማምነው ከሽሽት ይልቅ ንጹህነታቸውን በሕግ እንዲያረጋግጡ እምነት እና ድፍረት የሚያጎናጽፋቸው ከመሆኑም ባሻገር፤ መንግሥትም ከፍተኛ ካሳ ላለመክፈል (ላለመክሰር) ሲል ግለሰቦችን እንዲሁ በዘፈቀደ ለረጅም ግዜ እንዲታሰሩ ከማድረግ ይልቅ ከፍተኛ ጥንቃቄ እንዲወስድ ያደርገዋል ተብሎ ይታመናል፡፡

ስለዚህ ከላይ በተጠቀሱት አገሮች ልምድ መሠረት የፍትሕ መዛባትን ለማስወገድ ሲባል በወንጀል የተጠረጠረ ንጹህ ሰው በሕግ አግባብ ታስሮ መጨረሻው በወንጀል ጥፋተኛ ሊያደርገው የሚገባ ነገር ያለመኖሩ አስከተደረሰበት ድረስ ይህ ንጹህ ሰው በሕግ አግባብ ለደረሰበት ጉዳት በሕግ አግባብ ሊካስ ይገባዋል፡፡

ሕግ ፍትሕን ሊያመጣ የሚችለው የሌሎችን ስህተት በማረም ብቻ ሳይሆን ሕግ ራሱ በሕግ አግባብ የሚፈጽመውን ስህተት የሚያርም ወይም በሕግ አግባብ የፈጠረውን ክፍተት መድፈን የሚችልበት ሌላ ሕግ ወይም የሕግ አግባብ ሲኖረው ነው፡፡ ለሕጉ ለራሱ ሕግ ሊበጅለት ይገባል ማለት ነው፡፡አለበለዚያ ሕጉ በከፈተው ክፍተትና በፍትሕ አካላት የእርግጠኝነት ስህተት ወይም ቸልተኝነት ሳቢያ ወራት አልፎም ዓመታትን ለእሥራት የተዳረገ ሰለባ ያለ አግባብ ለታሰረበት እና ለተንገላታበት በመታሰር ምክንያት በሕይወቱ ላይ ለሚደርሰው መመሰቃቀል ተገቢውን ካሳ እንዲያገኝ የሚያደርገው የሕግ ማእቀፍ በሌለበት የተጠርጣሪው ወይም የተከሳሹ ነጻ መባል ምን ሊፈይድ? ምክንያቱም ተከሳሹ በመከሰሱ ብቻ ሳይፈረድበት እንደ ወንጀለኛ ታስሯል፣ በሕግ ጥላ ሥር ሆኖ ተንገላቷል፤ ፍርዱ በሕግ ጥላ ሥር ቅጣቱን እንዲቀበል ለተደረገው ንጹህ ሰው በቅጣቱ ምክንያት ያጣውን ነገር ካልመለሰለት፤ ፍርዱ በሕግ ጥላ ሥር ቅጣቱን እንዲቀበል ለተደረገው ንጹህ ሰው የደረሰበትን የህሊና ጉዳት ካላጠገነለት፤ ይህ ሁሉ ከሆነ በኋላ ‹‹ነጻ ነህ›› የሚል ፍርድ ለንጹህ ሰው ምን ሊበጀው?

በመጨረሻም Z.W. Staatman የተባለውን አምስተርዳሙን ምሁር አባባል በመጥቀስ ልሰናበት 

‹‹Detention is a necessary evil, and as long as there is no other measure, it cannot be abolished and the state has a right to employ it. But should the individual be made to bear the consequences of this clear example of our institutional imperfection?›› ቸር እንሰንብት፡፡

‹‹ የእስር ቅጣት ሌላ አማራጭ ስለሌለ የምንጠቀምበት እርምጃ ነው፡፡ሊወገዝ(አያስፈልግም ይቅር ልነለው) አንችልም ፣ መንግስት ሊተገብረው መብት ተሰቶታል፡፡ ግለሰቦች ደግሞ መዘዙን ሊሸከሙት ግድ ነው፡፡ የተቋሞቻችን ኢ-ፍጹማዊነት ማሳያም ነው፡፡››(ትርጉም በዳኒ)

 ሃሳባችሁን ጣል ጣል አድርጉ!

 

ሕገ መንግሥታዊ የዋስትና መብትን በመተርጎም በኩል ስለታየው ችግር

By  HYPERLINK “http://www.abyssinialaw.com/blog-posts/itemlist/user/1629-osmanmohammed” osman mohammed

 መግቢያ

ዓለም አቀፍ የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ቃል ኪዳን ስምምነት& ዓለም አቀፍ የሰብዓዊ መብት ሕግጋት እና በኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት የተካተቱት ሥነ ሥርዓታዊ መብቶች መሠረታዊ ዓላማ መርማሪ አካላት ያለበቂ ምክንያትና ሕጋዊ ሥርዓት የአንድን ሰው የነጻነት መብት እንዳይጥሱ ዋስትና እና ጥበቃ መስጠት ነው፡፡ የብዙ አገሮች ሕገ መንግሥት የአንድ ሰው በሕይወት የመኖር& የአካል ደህንነትና የነፃነት መብት ከሰው ልጅ ተፈጥሯዊ ክቡርነት የመነጩ ሊደፈሩና ሊገሰሱ የማይችሉ መብቶች መሆናቸውን ያረጋገጣሉ@ መሠረታዊ መብቶቹ ተግባር ላይ እንዲውሉ ጥረት የሚደረግ መሆኑ የሚታወቅ ነው፡፡ በሌላ በኩል የእነዚህን መብቶች አፈፃፀም የሚሸረሽሩ ወይም ዋጋ የሚያሳጡ የተለያዩ የወንጀል ድርጌቶች በዓለም ውስጥ በየደረጃው በስፋት ሲፈፀም ማየትና መስማት የተለመደ ሆኗል፡፡ ይህ የማይጣጣም ሁኔታ ከልዩ ልዩ የጥቅም ግጭቶች& ከአመለካከት ልዩነት& ካለመቻቻልና ከመሣሰሉት መንስዔዎች የሚመነጭ ሊሆን ይችላል፡፡

በዓለም አቀፍ ሆነ በብሔራዊ ሕግጋት ዕውቅና ከተሰጣቸው መሠረታዊ መብቶች አንዱ በወንጀል የተከሰሰ ሰው ጉዳዩ ሥልጣን ባለው ፍርድ ቤት ታይቶ ጥፋተኛ መሆኑ እስካልተረጋገጠ ድረስ ከወንጀል ነፃ እንደሆነ የመቆጠር መብት ያለው መሆኑ ነው፡፡ ይህ መሠረታዊ መብት ዕውቅና ሊያገኝ የቻለው ንፁሀን ግለሰቦች በወንጀል በመጠርጠራቸው ወይም በመከሰሳቸው ብቻ ሊደርስባቸው የሚችለውን የተለያየ የመብት ጥሰት ለመግታት ነው፡፡

ወንጀል ፈጽሟል ተብሎ የተያዘ ሰው በመሠረቱ የተጠረጠረበት ወንጀል በማስረጃ ከተረጋገጠበት ሊፈረድበት@ ማስረጃ ከሌለ ግን ሊፈታ ይገባል፡፡ ሆኖም መረማሪ ፖሊስ ወይም ዐቃቤ ሕግ ጉዳዩን እስኪያጣሩና ለፍርድ እስኪቀርብ ድረስ ታሣሪው በጥፋተኝነት የማይቀጣበት ወይም በፍጹም ነፃነት የማይለቀቅበት ሁኔታ አለ፡፡ ይህም በዋስ የመለቀቅ መብት ነው፡፡ መንግሥት የሕብረተሰብን ሰላምና ፀጥታ የማስከበር እንዲሁም የግለሰብን መብትና ነፃነት የማክበር ሃላፊነት አለበት፡፡ መንግሥት የወንጀል ተግባር ፈጽመዋል በማለት በሚይዛቸው ሰዎች ላይ ሕግ ለማስከበር የሚፈጽመው ተግባር ሁለት ተፋላሚ የሆኑ ጥቅሞችን የሚያስታርቅና የሚያቻችል መሆን አለበት፡፡ የሕዝብን ሰላምና ፀጥታ ለማስጠበቅ ሲባል በከባድ የወንጀል ተግባር የተጠረጠሩ ሰዎችን በፍርድ አደባባይ ተገቢውን ቅጣት እንዲያገኙ ለማድረግ  ከፍርድ በፊት ማሰሩ ተገቢ ሲሆን በሌላ በኩል ተጠርጠረው የታሰሩ ሰዎች ንፁህ ሰዎች የሚሆኑበት እድል ሰፊ ስለሆነ ከፍርድ በፊት እንዳይታሰሩ ጥንቃቄ ማድረግ ይጠበቅበታል፡፡  

የዋስትና መብት ታሪካዊ ዳራ በትንሹ 

የዋስትና መብት በወንጀል የተጠረጠረ ወይም የተከሰሰ ሰው& የተጠረጠረበት የወንጀል ጉዳይ ምርመራ እስኪጠናቀቅ ወይም ክሱ በፍርድ ቤት ታይቶ ውሣኔ እስኪያገኝ በሚፈለግበት ጊዜና ቦታ ለመቀረብ ግዴታ ገብቶ ወይም ግዴታውን የሚወጣለት ዋስ ጠርቶ ከእስር የሚለቀቅበት ወይም ከመታሰር የሚድንበት ሥርዓት መሆኑን ከዋስትና ድንጋጌዎች አጠቃላይ ይዘት መረዳት ይቻላል፡፡ የዋስትና ሥርዓቱ ሌላው ገጽታ መብትን ማስጠበቅ ብቻ ሳይሆን በመብት ተጠቃሚው በኩል ግዴታ መግባትን የሚጠይቅ መሆኑን መረዳት ይቻላል፡፡

የወንጀል ተግባር ፈፅሟል ተብሎ በጥርጣሪ የተያዘን ሰው ወደፍርድ አደባባይ አቅርቦ በወንጀል ሕግና ሥነ ሥርዓት መሠረት የመጨረሻ ውሣኔ እስኪያገኝ ድረስ በጊዜ ቀጠሮ በማረሚያ ቤት ከማቆየት ይልቅ የዋስ መብቱን ጠብቆ መልቀቅ ይሻላል የሚለው መሠረተ ሀሳብ በሁሉም አገሮች ተቀባይነት አግኝቶ ተግባር ላይ ከዋለ አያሌ ዘመን አልፏል፡፡ የተጠርጣሪዎችን የዋስ መብት በመፍቀድ መልቀቅ የተጀመረበትን ዘመን በግልጽ ለመናገር ባይቻልም አንዳንድ ጽሑፎች እንደሚጠቁሙት ለምሳሌ በእንግሊዝ አገር በጥንት ጊዜ የወንጀል ተግባር የፈፀሙ ሰዎችን አስረው የመጠበቅ ሥልጣን የነበራቸው ‟ሼሪፎች” ከዚህ ከፍተኛ ወጪ ከሚጠይቅ አስቸጋሪ የግል ሀላፊነት ለመዳን አቀደው የፈጠሩት ዘዴ ሳይሆን አይቀርም የሚል ግምት አለ፡፡ በወቅቱ ዳኞች ከአንዱ አገር ወደሌላው አገር እየተዘዋወሩ ዳኝነት ይሰጡ ስለነበር ተጠርጣሪዎች ተራ ደርሷቸው ጉዳያቸው እስኪሰማ ድረስ ብዙ ጊዜ ሰለሚወስድና እስር ቤቶቹ ለጤና ምቹ ስላልነበሩ ብዙ እስረኞች ጉዳያቸው ውሣኔ ከማገኘቱ በፊት በእስር ላይ እንዳሉ ይሞቱ ነበር፡፡ ይህ ዓይነቱ አሳዛኝ ሁኔታ ሸሪፎች እስረኞችን በራሳቸዉ ዋስትና ወይም ፍርድ ቤት ሊያቀርባቸው በሚችል በሌላ ሰው ዋስትና ከአስር ይለቋቸው ነበር፡፡ ይህ እስረኞችን በዋስ የመልቀቀ ተግባር ይፈፀም የነበረው ለሸሪፎቹ በሕግና በመመሪያ በተሰጠ ሥልጣን ሳይሆን በራሳቸው ሀላፊነት ከእስረኞቹ ጋር በሚፈጽሙት ስምምነት ብቻ ነበር፡፡  

እስረኞችን በዋስ የመልቀቅ አሰራር ጠቃሚ መሆኑ ሰለታመነበት እስረኞች በምን ዓይነት ሁኔታ የዋስ መብታቸው ሊከበርላቸው እነደሚገባ የሚወስን ሕግ ወጣ በዚህ ሕግ መሠረት ዳኞች የእስረኞችን የዋስ መብት በመጠበቅ ለመልቀቅ የሚችሉበት ሁኔታ ተፈጠረ፡፡ እስረኛው በቀጠሮው ቀን ፍርድ ቤት እንዲቀርብ ሊያስገድደው የሚችል የገንዘብ ወይም የንብረት ወይም የሰው ዋስ እንዲጠራ ይደረጋል፡፡ የተያዘ ሰው በቀጠሮ ቀን ሳይቀርብ ቢቀር ለዋስትና ማስከበሪያ የተያዘው ገንዘብ ወይም ንብረት ለመንግሥት ገቢ ይሆናል፡፡ የዋሶቹ ገዴታ የተያዘው ሰው በቀጠሮ ቀን ሳይቀርብ ቢቀር ለመንግሥት የዋስትናውን ገንዘብ ገቢ ማድረግ በመሆኑ ዋስ መሆን ይችሉ የነበሩት ሀብት ያላቸው ሰዎች ነበሩ፡፡ በተለምዶ ባለርስቶች የበለጠ ተቀባይነት የነበራቸው ሲሆን ተከሳሹ እንዳይጠፋ ለማድረግም የማሰር ስልጣን ተሰጥቷቸዉ ነበር፡፡

በጊዜ ሂደት ተጠርጣሪዎችን በዋስ የመልቀቅ እና ያለመልቀቅ ሥልጣን የፍርድ ቤቶች ብቻ ሆነ፡፡ ተከሣሹ በቀነ ቀጠሮ ከመቅረብ ይልቅ ይጠፋል የሚል ጥርጣሬ ዋሱ ካደረበት አስሮ እንዲያቆየው ሥልጣን ይሰጠው ነበር፡፡ ተከሳሹ በቀጠሮ ቀን ሳይቀርብ ከቀረ ዋሱ ፍልጐ የማቅረብ ግዴታ ነበረበት፡፡ በኃላ ግን ዋሱን በዚህ መልክ ከማስጨነጭ ይልቅ ተከሳሹ ቢጠፋ ዋሱ የዋስትናውን ገንዘብ ለመንግሥት እንዲከፍል ብቻ የማድረግ አሰራር ተተካ፡፡

በዘመናዊ የሕግ አስተሳሰብ መሠረት በዋስ ለመልቀቅ ከሚያበቁ ምክንያቶች መካከል ጎልቶ የሚታየው ‟ማንኛውም በወንጀል የተከሰሰ ሰው በፍርድ ቤት ገና የጥፋተኝነት ውሳኔ ሳየሰጥበት ሊቀጣ አይገባውም” የሚለው ነው፡፡ አስተዋይነት በተሞላው በዚህ ዘመናዊ የሕግ አስተሳሰብ መሠረት ወንጀል ሰርቷል በመባል የተከሰሰ ሰው በሕግ የተቋቋመ ፍርድ ቤት በሕጋዊ  መንገድ የተሰበሰቡ ማስረጃዎችን ሰምቶ የጥፋተኝነት ውሳኔ እስከሚሰጥበት ድረስ ንጹህ ሰው እንደሆነ ይቆጠራል፡፡ እንዲህ ያለውን ሰው ጥፋተኛ መሆኑ ገና ሣይረጋገጥ በእስር ቤት እንዲቆይ ማድረግ ንፁሁን ሰው ያለጥፋቱ እንደመቅጣት ስለሚቆጠር በዋስ መልቀቅ የተሻለ አሠራር ሆኖ ተገኝቷል፡፡ 

ጉዳዩ ገና በመጣራት ወይም በቀጠሮ ላይ ያለ ተከሣሽ በዋስ ሊለቀቅ ይገባል የሚባለበት ሌላው ምክንያት ደግሞ ተከሣሹ የመከላከያ አቤቱታውን እንዲያዘጋጅ እና  ማስረጃዎቹን እንዲያሰባስብ በቂ ጊዜና አመቺ ሁኔታ ስለሚያስፈልገው ነው፡፡ ለምሳሌ ምስክሮቹን ለይቶ የሚያውቃቸው ራሱ ተከሣሹ ብቻ ሊሆን ስለሚችል አድራሻቸውን ፈልጎ ለማገኝተ እንዲችል& ሌሎች ማስረጃዎቹን እንዲያጠናቅርና ከጠበቃው ጋር እንደልቡ እየተገናኘ ስለክርክሩ ስትራተጂ እንዲቀይስ ከእስር መለቀቅ ይኖርበታል፡፡ ምክንያቱም ፍትሕን ለመጠበቅ ሲባል አንድ ተከሣሽ መከላከያውን በደንብ እንዲያዘጋጅ በቂ ዕድል ሊሰጠው ይገባል፡፡  እነዚህ ምክንያቶች አሳማኝ ቢሆኑም እንኳን ከባድ ወንጀል ሰርተዋል ተብለው ለሚከሰሱ ሰዎች በዋስ   ቢለቀቁ   ፍርድ ቤቱ  ጉዳዩን  ሰምቶ  ሊወስንባቸው  የሚችለውን ከባድ  ቅጣት   ከመቀበል   ይልቅ መጥፋቱንና ሐብታቸውን ማጣቱን ይመርጣሉ ተብሎ ስለሚገመት የዋስ መብት ይነፈጋቸዋል፡፡ በአሜሪካን ሀገር በሞት ከሚያስቀጡ ወንጀሎች በስተቀር በሌሎች በማናቸውም ዓይነት ወንጀሎች የሚከሰስ ሰው በዋስ የመለቀቅ መብት አለው@ ይሁን እንጂ በሞት በሚያስቀጡ ወንጀሎች የተከሰሱ ሰዎችንም ቢሆን ፍርድ ቤቱ አይጠፉም ብሎ ከገመተ በዋስ ሊለቃቸው ይችላል፡፡   

የዋስትና መብት በኢ.ፌ.ዴ.ሪ. ሕገ መንግሥት እና በዓለም አቀፍ ሕጎች   

የኢፌዴሪ ሕገ መንግሥት ለተያዙ ሰዎች ከሚያረጋግጣቸው መብቶች ውስጥ የዋስትና መብት አንዱ ነው፡፡ የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 19 ንዑስ አንቀጽ 6፦

‟የተያዙ ሰዎች በዋስ የመፈታት መብት አላቸው ሆኖም በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና ላለመቀበል ወይም በገደብ መፍታትን ጨምሮ በቂ ዋስትና ማረጋገጫ እንዲያቀርቡ ለማዘዝ ይችላል ”  በማለት ይደነግጋል፡፡ (ሠረዝ የተጨመረበት) 

ይህ ድንጋጌ የሚገልፀው በዋስ የመፈታት መብት በመርህ ደረጃ የማንኛውም የተያዘ ሰው መብት ሲሆን በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ግን ፍርድ ቤት በተያዙ ሰዎች የሚቀርብለትን በዋስትና የመለቀቅ ጥያቄ ሊነፍግ& ሊገድብ እንደሚችል ወይም በቂ የሆነ የዋስትና ማረጋገጫ አስቀርቦ የመፍቻ ትዕዛዝ ለመስጠት የሚችል መሆኑን ነው፡፡ በመሆኑም የዋስትና መብት መሠረታዊ የሰብዓዊ መብት ቢሆንም ፍጹም መብት ሳይሆን በሕግ አግባብ ሊነፈግ የሚችል መሆኑን ነው፡፡ 

ኢትዮጵያ በዓለም ሕብረተሰብ አባልነቷ በየጊዜው የምታፀድቃቸው ዓለም አቀፍ ስምምነቶችና ሕጎች አሉ፡፡ እነዚህ ስምምነቶችና ሕጎች የኢትዮጵያን ብሔራዊ ጥቅም የሚያራምዱ ቢያንስ የማይጎዱ ቢሆንም ኢትዮጵያን ግዴታ ላይ የሚጥሉ ናቸው፡፡ ስለሰብአዊ መብቶች በየጊዜው እና በየደረጃው የፈረመቻቸው የቃል ኪዳን ውሎች በምሳሌነት የሚጠቀሱ ናቸው፡፡ በኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 9(4) እንደ ተመለከተው ኢትዮጵያ ያፀደቀቻቸው ዓለም አቀፍ ሰምምነቶች ሁሉ ፓርላማ እንዳወጣቸው ተቆጥረው በአገር ውስጥ እንደ አገር ሕግ ተወስደው ተፈፃሚነት የኖራቸዋል፡፡  ኢትዮጵያ  ከተቀበለቻቸው  ዓለም አቀፍ  የሰብአዊ መብት  ስምምነቶች  መካከል  የሲቪል እና  የፖለቲካ መብቶች ዓለም አቀፍ ቃል ኪዳን አንቀጽ 9(3) እና  በማንኛውም  ሁኔታ  ታስረው ወይም  ታግተው የሚገኙ  ሰዎችን መብት ለመጠበቅ በተባበሩት መንግስታት ድርጅት የወጣ መመሪያ በመርህ/Principle/ 39 ላይ ዋስትና መንፈግና በእስር ማቆየት እንደመርህ መታየት እንደሌለበት የሚደነግጉ ናቸው፡፡ 

‟Anyone arrested or detained on a criminal charge shall be brought promptly before a judge or other officer authorized by law to exercise judicial power and shall be entitled to trial with in a reasonable time or to release. It shall not be the general rule that persons awaiting trial shall be detained in custody, but release may be subject to guarantees to appear for trial, at any other stage of the judicial proceedings, and, should occasion arise, for execution of the judgement.” [Emphasis added]

‟ Except in special cases provided by the law, a person detained on criminal charge shall be entitled, unless a judicial or other authority decides otherwise in the interest oF the administration of justice, to release pending trial subject to the conditions that may be imposed in accordance with the law. Such authority shall keep the necessity of detention under review.”  [Emphasis added]

የተጠቀሱት ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋትና መርሆዎች በግልፅ የሚያረጋግጡት የዋስትና መብትን እንደመርህ እንዲሁም በቅድመ ክስ መሰማት ወቅት የሚፈፀምን የማረፊያ ቤት እስራትን እንደ ልዩ ሁኔታ ወይም እንደ መጨረሻ አማራጭ የሚወሰድ መሆኑን ያስገነዝባሉ፡፡ የኢፌዲሬ ሕገ መንግሥት እና ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋትና መርሆዎች በወንጀል የተጠረጠረ ወይም የተከሰሰ ሰው የተጠረጠረበት ወይም የተከሰሰበት ጉዳይ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት መታሰር  የሌለበት መሆኑን ይገልጻሉ፡፡ በፍርድ ቤት የወንጀሉ ክስ ከመሰማቱ በፊት የተከሣሹን ነጻነት ለመጠበቅ የተፈለገበት ምክንያት የጥፋተኛነት ውሣኔ በፍርድ ቤት ከመሰጠቱ በፊት በተከሣሹ ላይ ቅጣት ላለመጣልና  ተከሣሹ  ለቀረበበት  ክስ  ያለአንዳች  መሰናክል  መከላከያ  እንዲያዘጋጅ  ለማስቻል  ነው፡፡

የኢፌዴሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 13(2) በምዕራፍ ሦስት የተዘረዘሩት መሠረታዊ  የመበቶች እና የነፃነቶችድንጋጌዎች ኢትዮጵያ ከተቀበለቻቸው ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋት& ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች& ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሰነዶች መርሆዎች ጋር በተጣጣመ መንገድ መተርጎም እንዳለባቸው ይደነግጋል፡፡ ከድንጋጌዎቹ መረዳት የሚቻለው ዋስትና የማይፈቀድባቸውን ልዩ ሁኔታዎች በመደነገግ ረገድ ለሕግ አውጪው ሥልጣን የተሰጠው መሆኑን ነው፡፡ ነገር ግን ሕግ አውጪው የዋስትና መብትን በመገደብ የሚያወጣው አዋጅ ከሕገ መንግሥቱና ከዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋት ጋር የተጣጣመ እና የዋስትና መብትን በውስን አድማስ ከመገደብ አልፎ ዋናውን መብት የሚያሳጣና የሚንድ መሆን የለበትም፡፡

የዋስትና ክርክር በሚሰማበት ጊዜ አስፈላጊ ከሆኑ ሁኔታዎች አንዱ የተያዘው ሰው ፈጽሞታል ተብሎ የተጠረጠረበት የወንጀል ዓይነት ነው፡፡ በአደገኛ ቦዘኔ በሚገባ ተጠርጥሮ የተያዘ ሰው በዋስትና  አይለቀቅም ወይም በሙስና ወንጀል የተያዘ ሰው በዋስ እንዲለቀቀቅ ለፍርድ ቤት ማመልከት ይችላል ሆኖም የተከሰሰበት ወንጀል ከአስር ዓመት በላይ ሊያስቀጣ የሚችል ከሆነ በዋስትና መልቀቅ አይቻልም በተጨማሪም ማንኛውም የተያዘ ሰው የተከሰሰበት ወንጀል የሞት ቅጣትን ወይም አሰራ አምስት ዓመት ወይም በላይ የሆነ ጽኑ እስራት የሚያሰቀጣው ከሆነ በዋስትና ለመልቀቅ አይቻልም፡፡  እነዚህ ሕጎች የዋስትና ክስ በሚሰማበት ጊዜ ተጠርጥረው ለተያዙ ሰዎች እጅግ አስፈላጌና ወሣኝ ሁኔታዎች ሲሆኑ ተመሳሳይ የሚያደርጋቸው አንድ ሰው ከእነዚህ ድንጋጌዎች በአንዱ ሥር በሚካተት ወንጀል በተከሰሰ ጊዜ ፍርድ ቤት ዋስትና የመፍቀድ ሥልጣን የለውም፡፡ እንደ ሕጎቹ ድንጋጌ ከሆነ የዋስትና መብትን ወዲያውኑ የነፍጋሉ@ ፍርድ ቤቶች የዋስትና መብትን እምቢ እንዲሉ ያስገድዷቸዋል፡፡ የእነዚህ ሕጎች ሕገ-መንግሥታዊነት የሕግ ባለሙያዎችን በሁለት የተለያዩ አቅጣጫ እያከራከረ ያለ ሲሆን ሁለቱም ለክርክራቸው ደጋፊና ዋቢ አድርገው የሚጠቅሱት የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19(6) ላይ የተደነገገውን ነው፡፡ ለልዩነቱና ለክርክሩ መነሻ ምክንያት የሆነው በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች (In Exceptional Circumstances Prescribed By Law)  ከሚለው  የድንጋጌው  ይዘትና ኃይለ  ቃል  ውስጥ  ‟ልዩ ሁኔታዎች ”  (Exceptional ‟Circumstances”) ለሚለው ሐረግ በሚሰጠው ትርጉም ላይ የሚመሠረተ ነው፡፡ አንደኛውን አስተሳሰብ በሚያራምዱ የሕግ ባለሙያዎች እምነት ሕገ መንግሥቱ በዋስትና መብት ገደብ እንደሚደረግበት ቢደነግግም ይህ ገደብ በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና ላለመቀበል ወይም በገደብ መፍታትን ጨምሮ በቂ ዋስትና ማረጋገጫ እንዲቀርብ ለማዘዝ ይችላል በሚል መልክ የተደነገገ በመሆኑ ገደቡ እንደጉዳዩ ዓይነት ፍርድ ቤት ውሣኔ የሚሰጥበት እንጅ ሕግ አውጪው አንድን የወንጀል ዓይነት ነጥሎ በማውጣት በዚህ ወንጀል የተጠረጠረ ወይም የተከሰሰ ዋስትና አይጠበቅለትም እንዲል ሥልጣን አይሰጠውም፡፡ ልዩ ሁኔታዎች ማለት ደግሞ ፍርድ ቤቶች እንደነገሩ ሁኔታ የእያንዳንዱን ተጠርጣሪ ወይም ተከሣሽ ግላዊ የአደገኝነት ሁኔታ& ያለፈ የሕይወት ታሪኩን& የወንጀሉን ከባድነትና ጊዜ ቀጠሮውን አክብሮ መቀረብ ወይም አለመቅረቡን ጉዳዩን ሲመረምሩ የሚያዩትና የሚደርሱበት እንጅ ቀድሞ በሕግ ሊወሰን የሚችል አይደለም፡፡ በመሆኑም የተጠቀሱት የአዋጁ ድንጋጌዎች ከሕገ መንግሥቱ በተቃራኒ የተቀመጡ በመሆኑ ፍርድ ቤቶች ዋስትናን በሚመለከት ሁኔታዎችን እየመረመሩ ውሣኔ እንዳይሰጡ የሚከለክሉ ስለሆነ የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 19(6)& 20(3) እና 37(1) ይቃረናሉ፡፡ ስለሆነም ድንጋጌዎቹ በሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 9(1) መሠረት ተፈጻሚ እንዳይሆኑ ሊደረግ ይገባል በማለት የመከራከሪያ ሀሳባቸውን ያቀርባሉ፡፡ 

ሁለተኛውን አስተሳሰብ በሚያራምዱ የሕግ ባለሙያዎች እምነት የተጠረጠሩ ወይም የተከሰሱ ሰዎች ከመርህ አኳያ በዋስ የመውጣት መብት የተከበረላቸው ቢሆንም ይህ መብት ፍፁማዊ መብት አይደለም፡፡ የተጠረጠሩ ወይም የተከሰሱ ሰዎች በዋስ የመለቀቅ ወይም ያለመለቀቅ ሁኔታ በሕግ የተወስነ ነው፡፡ የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 19(6) ድንጋጌ ሕግ አውጪው የዋስትና መብትን የሚገድብ ሕግ ሲደነግግ አንድን የወንጀል ዓይነት ለይቶ በመደንገግ በዚህ ወንጀል የተጠረጠረን ወይም የተከሰሰን ሰው በዋስትና መልቀቅ አይቻልም  እንዲል  ሥልጣን  ይሰጠዋል፡፡ ሕግ  አውጪው  ልዩ ሁኔታዎችን  በሁለት አማራጮች ሊያውጅ  ይችላል@ በአንድ በኩል ዋስትና የሚያስከለክሉ የወንጀል ዓይነቶችን ለይቶ በመደንገግ ሲሆን (ለምሳሌ ቅጣቱ ቀላልም ይሁን ከባድ ወይም ዋስትና የሚያስከለክል ሁኔታ መኖር አለመኖሩ ግምት ውስጥ ሳይገባ በአደገኛ ቦዘኔ ወይም በአሸባሪነት ወንጀል የተከሰሰ የዋስትና መብት የለውም)@ በሌላ በኩል ደግሞ በማንኛውም ዓይነት ወንጀል ቢሆን ዋስትና ሊያስከለክሉ የሚችሉ ሁኔታዎችን በዝርዝርና በግልጽ ለመደንገግ መብት ይሰጠዋል የሚል ነው (ለምሳሌ የወ/መ/ሥ/ሥ/ሕ/ አንቀጽ 67 ከ(ሀ-ሐ))፡፡ እንደነዚህ የመከራከሪያ ነጥብ ከሆነ በተለዩ የወንጀል ዓይነቶች የተጠረጠሩ ወይም የተከሰሱ ሰዎችን የዋስትና መብት ወዲያውኑ የሚነፍጉት ድንጋጌዎች ሙሉ በሙሉ ከኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19/6/ ጋር የተጣጣሙ ናቸው በማለት ይከራከራሉ፡፡

ከላይ ያየናቸው የዋስትና መብትን ወዲያውኑ የሚነፍጉት ሕጎች በሕገ መንግሥቱ የተረጋገጡ መብቶችን ይጥሳሉ የሚል አቤቱታ በተለያየ ጊዜ ለተለያዩ ፍርድ ቤቶች እና ለሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ ቀረበው የሕገ መንግሥት ትርጉም ጥያቄ አስነስተው ነበር፡፡

ማሳያ-1 (Case-1)

በከሣሽ የፌዴራል ሥነ ምግባርና ፀረ ሙሰና ኮሚሽን እና በተከሣሽ እነ አሰፋ አብረሐ መካከል በፌዴራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት በወንጀል መዝገብ ቁጥር 7366 ህዳር 5 ቀን 1993 ዓ/ም በተደረገ ክርክር ተጠርጣሪዋቹ የተከሰሱት በሙስና ወንጀል ሲሆን ሕጉ የተያዙ ሰዎች ፈጽመውታል ተብሎ የተጠረጠሩበት ወንጀል የሙስና ወንጀል ከሆነ በዋስትናቸው ላይ ፍጹማዊ ክልከላ ያደርጋል፡፡ የተጠርጣሪ ጠበቆች ዋስትናን በግልጽ የሚከለክለው የሕግ ድንጋጌ ከኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19/6/ ጋር የሚቀረን ነው በማለት ተከራከረዋል፡፡ በኮሚሽኑ ዐቃቤ ሕግ በኩል የነበረው መከራከሪያ የተከሰሱትን ሰዎች በዋስ መልቀቅ ግልጽ የሆነ የሕግ ጥሰት ነው ያለ ሲሆን በተጨማሪም የተከሣሻቹ ጠበቆች ዋስትና የሚከለክለው ሕግ ሕገ መንግሥታዊ አይደለም በማለት ያቀረቡት መከራከሪያ ተቀባይነት የለውም ምከንያቱም ሕገ መንግሥቱ የዋስትና ክልከላ በልዩ ሁኔታ ፈቀዶል በማለት ተከራክሯል፡፡ ክርክሩን ሲሰማ የነበረው ፍርድ ቤት በሙስና ወንጀሎች ጉዳይ ዋስትና የሚከለክለው ሕግ ግልጽ ስለሆነ ትርጉም አያስፈለገውም በማለት አስታውቋል፡፡ በመቀፀልም የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19/6/ ሀሳብ ፍርድ ቤት በሕግ የተደነገጉትን ልዩ ሁኔታዎች መሠረት በማድረግ የዋስትና መብት መከልከል እንደሚችል ነው፡፡ ልዩ ሁኔታዎች የሚለው የሕገ መንግሥቱ እሳቤ በተለያዩ ሕጎች ውስጥ የሚገኙ ናቸው፡፡ ለሙሰና ወንጀሎች ዋስትና የሚከለክል ልዩ ሕግ ወጥቷል፡፡ ስለሆነም በሙስና ወንጀል የተጠረጠሩ ሰዎች  ዋስትና የሚከለክለው የልዩ ሕግ አዋጅ በኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት የልዩ ሁኔታዎች እሳቤ መስፈርት የሚያሟላ ነው፡፡ ፍርድ ቤቱ ትንታኔውን ሲደመድም ሕጉ ግልጽ ስለሆነ ሕጉን ከመተግበር ውጭ አማራጭ የለም ያለ ሲሆን የተከሳሽ ጠበቆቹን የመከራከሪያ አቤቱታ መሰረተ ቢስ ነው በማለት ውድቅ አድርጐታል፡፡

ማሳያ-2(Case-2)

በሌላ ተመሳሳይ ጉዳይ በከሣሽ የፌዴራል ዐቃቤ ሕግና በተከሣሽ እነ ኢንጅነር ሐይሉ ሸዋል መካከል በወንጀል መዝገብ ቁጥር 34246 በፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት ህዳር 4 ቀን 1997 ዓ/ም በተደረገ የዋስትና ክርክር ጉዳይ ዋስትና ወዲያውኑ የሚከለክለው የሕግ ድንጋጌ ሕገ-መንግሥታዊ ጥየቄ አሰነስቶ ነበር፡፡ ዐቃቤ ሕግ በ1ኛ ክሰ የተከሰሱት ሰዎች የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥትና ሕገ-መንግስታዊ ሥርዓቱን በሀይል ለማፍረስ ሞክረዋል በማለት በወንጀል ሕግ አንቀጽ 32/1/ሀ/ለ፣ 38፣ 34፣ 27/1/ እና አንቀጽ 258 መሠረት ክስ መስርቶባቸዋል፡፡ ተከሳሾቹ የተከሰሱበት ወንጀል በእድሜ ልክ ጽኑ እስራት ወይም በሞት ቅጣት ሊያስቀጣ እንደሚችል ግልጽ ነበር፡፡ ተከሳሾቹ ምንም እንኳን የወ/መ/ሥ/ሥ/ ሕ/ ቁጥር 63 የዋስትና መበታቸውን ወዲያውኑ የሚከለክል ቢሆንም ፍርድ ቤቱ የዋስትና ጥያቄቸውን መርምሮ ለመወሰን ስልጣን እንዳለው የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥትና ኢትዮጵያ ያጸደቀቻቸውን ዓለም አቀፍ የሰብዓዊ መብት ሰነዶች በመጥቀስ ተከራክረዋል፡፡ በተጨማሪም የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት የዋስትና መብት በሕግ እንዲከለከል አልፈቀደም ስለሆነም ዋስትና ወዲያውኑ የሚነፍገው የወ/መ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁጥር 63 ድንጋጌን ውድቅ እንዲያደርገው ፍርድ ቤቱን ለማሳመን ጥረዋል፡፡ ዓቃቢ ሕግ በበኩሉ የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19 /6/ መንፈስና ይዘት የዋሰትና መብት በሕግ መሠረት ሊከለከል አንደሚችል በመግለጽ እና የሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ በሕግ ዋሰትና መከለከል ሕገ-መንግሥታዊ ነው በማለት አስተያየተ መስጠቱን ለፍርድ ቤቱ ገልጿል፡፡ ፍርድ ቤቱ ዓለም አቀፍ የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ኮንፌሽን አንቀጽ 9/3/ እና የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19/6/ ለጉዳዩ አግባብነት ያለው ለመሆኑ ገልጾል፡፡ ከእነዚህ ድንጋጌዎች አፈጻጸም የመንረዳው በዋስትና መለቀቅ መርህ ሲሆን ዋስትና መከልከል የጠቅላላው መርህ ልዩ ሁኔታ ነው በማለት ገልጾል፡፡ ፍርድ ቤቱ ዋስትናን በሕግ መከልከል አይቻልም የሚለውን መከራከሪያ ውድቅ በማድረግ መከራከሪያው ከኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 19/6/ እይታ ውሃ የሚቋጥር አይደለም ምክንያቱም የሕገ መንግሥቱ ድንጋጌ ፍርድ ቤት በሕግ የተመለከቱ ሁኔታዎችን መሠረት በማድረግ ዋስትና እንዲከለክል በግልጽ ይፈቅድለታል በማለት ውሳኔ ሰጥቷል፡፡  

የውጭ ሀገር ልምድ /Foreign  Experience/

በዚህ ረገድ የሌሎች ሐገሮችን የሥነ-ሥርዓት ሕግና ልምድ  በምንቃኝበት ጊዜ አብዛኞቹ ሐገሮች ተከሣሽ የተከሰሰበትን የወንጀል ዓይነት ለዋሰትና ማስከልከል ብቸኛ ምክንያት ወይም መስፈርት አድርገው አይወስዱም፡፡

በካናዳ በወንጀል የተጠረጠሩ ሰዎች ዋስትና የሚያስከለክል አሳማኝ ምክንያት በሌለበት ሁኔታ የዋስትና መብታቸውን ያለማጣት መብት አላቸው፡፡ ተከሳሽ የተጠቀሰበትን ወንጀል መሠረት በማድረግ ብቻ የዋስትና መብት አይከለከልም፡፡ ከዚህ ይልቅ ዐቃቤ ሕግ የተከሣሽ የዋስትና መብት ተነፍጎ በማረሚያ ቤት እንዲቆይ አሰፈላጊ የሆነበትን ምክንያት በቅድሚያ ማስረዳት አለበት፡፡ ይህም ማለት ተከሣሽ  በየቀጠሮው  ፍርድ ቤት  እንዲቀርብ  ለማድረግ እስርቱ አስፈላጊ መሆኑን ወይም  የተከሣሽ በማረሚያ ቤት መቆየት ለሕዝብ ደህንነትና ጥበቃ አስፈላጊ መሆኑን ወይም ተከሣሽ በዋስ ቢለቀቅ ሌላ ወንጀል የሚፈጽም መሆኑን ዐቃቤ ሕጉ በተጨባጭ ማሳየትና ማስረዳት አለበት፡፡

በእንግሊዝ በዋስትና መለቀቅ መርህ ነው፡፡ ነገር ግን ተጠረጣሪው በግድያ ወንጀል፣ በግድያ ሙከራ  በአስገድዶ መድፈር፣ በአስገድዶ መድፈር ሙከራ ወይም በከባድ ግብረ ሥጋ ግንኙነት ወንጀሎች& በአንዱ ወንጀል ከተከሰሰ እና ቀደም ሲል በእንግሊዝ ውስጥ ከእነዚህ ወንጀሎች በአንዱ ጥፋተኛ ተብሎ የተፈረደበት ከሆነ& ተጠርጣሪው የዋስትና መብቱ ሊነፈግ እንደማይገባ ለፈርድ ቤቱ የማስረዳት ግዴታ አለበት፡፡ ተጠርጣሪው ያለበትን የማስረዳት ኃላፊነት በአግባቡ ከተወጣ ፍረድ ቤቱ በዋስትና ሊለቀው ይችላል፡፡ ይህ ነው ፍርድ ቤትን በዋስትና ጥያቄ ላይ የመጨረሻ ውሣኔ ሰጭ ነው የሚያሰኘው፡፡

በፈረንሳይ የወንጀሉ ከባድነት ለዋስትና ክርክር አስፈላጊ አይደለም፡፡ ዋስትና ከፍትሕ አስተዳደሩ ሰላም ጋር በተዛመዱ ምክንያቶች ብቻ ሊከለከል ይቻላል፡፡ ዳኞች ክሱ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት የተጠርጣሪው መታሰር ለፍትሕ አስተዳደሩ ሰላም አስፈላጊ ሆኖ ሲያገኙት ዋስትና ሊከለክሉ ይችላሉ፡፡

ለጉዳዩ አግባብነት ያለው የደቡብ አፍሪካ ሕግ ዋስትና የሚከለክሉ ወንጀሎችን በዝርዝር አይደነግግም፡፡ በዋስትና ጥያቄ ላይ ውሣኔ ሲሰጥ ሕጉ ቅጣትን እንደ ብቸኛ መስፈርት አድርጎ አልደነገገም፡፡ በመርህ ደረጃ እያንዳንዱ ወንጀል የሚያስከትለው ቅጣት ግምት ውስጥ ሳይገባ ዋስትና ይፈቀዳል፡፡ ዋስትና ፍጹማዊ መብት ባለመሆኑ ምክንያት ዐቃቤ ሕግ የተጠርጣሪውን በዋስትና መለቀቅ ሊቃወም ይችላል፡፡ ተጠርጣሪው ለፍትሕ ጥቅም ሲባል በዋስትና እንዳይፈታ ዐቃቤ ሕግ ፍርድ ቤትን የማሳመን አላፊነት አለበት፡፡ ተጠርጣሪው ለፍትሕ  ጥቅም   ሲባል ዋስትና ሊከበርለት አይገባም የሚለው የዐቃቤ ሕግ መከራከሪያ ተጠርጣሪው በዋስትና ቢለቀቅ  ይጠፋል፣  ምርመራውን  ያደናቅፋል ወይም ምስክሮችን  ያባብላል& ሌላ ወንጀል በመፈጸም ጉዳት ያደርሳል የሚለውን ነጥብ ያሲዛል፡፡ ተጠርጣሪው በተወሰኑ ወንጀሎች ለምሳሌ በግድያ፣ በአስገድዶ መድፈር፣ በከባድ ውንብድና የእርሱ መታሰር የፍትሕ ፍላጎት እንዳልሆነ የማስረዳት ሸክሙን ከተወጣ ፍርድ ቤቱ የዋስትና መብቱን ይጠበቅለታል፡፡

በአሜሪካ የተያዙ ሰዎች በዋስ የመፈታት መብት አላቸው፡፡ ተጠርጣሪው የፈፀመውን ወንጀል ምክንያት በማድረግ ብቻ የተጠርጣሪውን ዋስትና ሊያሳጣ የሚችል ወንጀል የለም፡፡ የተከሣሽ በዋስ የመለቀቅ ወይም ያለመለቀቅ ውሣኔ መሠረት የሚያደርገው በሌላ ተጨማሪ ፍሬ ነገር ላይ ነው፡፡  ዳኞች ተከሣሽ ቀጠሮውን አክብሮ በችሎት ለመገኘቱ፣ ከውንጀል ምርመራ እንቅስቃሴ ጋር በተያይዞ መስናክል ላለመፍጠሩ እና ሌላ ወንጀል ላለመፈጸሙ ማረጋገጫ እንዲሰጥ በማድረግ በቅድመ ሁኔታ በዋስ ሊፈቱት ይችላሉ፡፡ ዳኞች  ቅድመ ሁኔታዎቹ በተጠርጣሪው የማይከበሩ  መሆኑን ባረጋገጡ ጊዜ ቀደም ሲል የፈቀዱትን ዋስትና በማንሳት በማረሚያ ቤት ሆኖ እንዲከራከር ሊያደርጉ ይችላሉ፡፡ በአጠቃላይ የአሜሪካ የወንጀል ሥነ-ሥርዓት ሕግ አንድ ሰው በነፍስ ግድያ ወንጀል ቢጠረጠርም የተጠረጠረበትን ወንጀል መነሻ በማድረግ ብቻ በዋስትና መለቀቁን የሚከለክል አይደለም፡፡ በተጨማሪ ‟The Federal Bail Reform Act of 1984” ተብሎ የሚጠራው ሕግ ተጠርጣሪው የተጠረጠረበትን ወንጀል መሠረት በማድረግ ብቻ ዋስትናውን እንዲያጣ አልደነገገም፡፡ ፍርድ ቤቱ የዋስትና ክርክር በሚሰማበት ወቅት ግምት ውስጥ ከሚያስገባቸው አያሌ መስፈርቶች አንዱ የወንጀሉ ዓይነት ነው፡፡

በሙስና  ወንጀል  ዋስትናን  የሚከለክለው  ሕግ ሕገ መንግሥትዊ አይደለም በማለት የቀረበ አቤቱታን በሚመለከት የተሰጠ የሕገ መንግሥት ትርጉም አስተያየት፡፡

የፌዴራሉ ሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ የፀረ ሙስና ልዩ የሥነ ሥርዓትና የማስረጃ ሕግ አዋጁን ለማሻሻል የወጣው አዋጅ ቁጥር 239/93 አንቀጽ 51(2) ሕገ መንግሥቱን የሚቃረን ስለሆነ ሕገ መንግሥቱን የሚቃረን መሆኑን በማረጋገጥ ወደ ፌደሬሸን ምክር ቤት አቅርቦ እንዲያስወስንልን በማለት የቀረበለትን አቤቱታ ተመልክቶ በሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 84(2) በተሰጠው ሥልጣን መሠረት የሚከተለውን የሕገ መንግሥት ትርጉም ሃሣብ አቅርቧል፡፡

አቤቱታ አቅራቢዎች፦   

የዚህ አቤቱታ አቅራቢዎች በሙስና ወንጀል ተጠርጥረው በእስር የሚገኙ ሲሆኑ ሁሉም በፀረ ሙስና አዋጅ ዋስትና አይፈቀድላቸውም የተባሉ ናቸው፡፡ 

የቀረበው አቤቱታ ይዘት፦ 

አቤቱታ አቅራቢዎቹ የሙስና ወንጀል ፈጽማችኃል በሚል ጥርጣሪ ተይዘው በእስር ላይ የሚገኙ መሆናቸውንና የተጠረጠሩበት ጉዳይ በፌዴራል ፖሊስ ወንጀል ምርመራ ክፍል እየተጣራ የሚገኝ ሲሆን& ጉዳዩ እስኪጣራ ድረስ በዋስ የመፈታት መብት ተነፍጎን በእስር ላይ እንገኛለን በማለት አመልክተዋል፡፡ 

የአቤቱታ  አቅራቢዎች  አቤቱታ  ይዘት  ዝርዝር  ሲታይ  ቀጥሎ  የተመለከቱትን  ነጥቦች  ያነሳል፡፡

1.     ምንም እንኳን የሙስና ወንጀል ፈጽማችኃል በሚል ክስ ቢቀርብብንም ጉዳያችንን በዋስ እንድንከታተል ልንከለከል የማይገባን ሆኖ ሳለ በፀረ-ሙስና ልዩ ሥነ-ሥርዓትና ማስረጃ ሕግ ማሻሻያ አዋጅ ቁጥር 239/1993 አንቀጽ 51(2) ድንጋጌ መሠረት የዋስትና መብት እንዳይፈቀድልን ተከልክሏል፡፡ ይሁን እንጂ ሕገ መንግሥቱ ዋስትናን በፍርድ ሊታይ የሚገባ ጉዳይ አድርጎ የደነገገው ከመሆኑም በላይ በዋስትና የመፈታት መብትን እንደ መርህ& አለመፈታትን እንደ ልዩ ሁኔታ አስቀምጦታል፡፡ ይህ ሆኖ ሳለ ግን የአዋጁ አንቀጽ 51(2) በሙስና ወንጀል ተጠርጥሮ የተያዘ ሰው የዋስትና መብት አይኖረውም በማለት ፍርድ ቤት የዋስትና መብት እንዳይፈቀድ መደንገጉ ሕገ መንግሥቱ  ያረጋገጠውን  በዋስ  የመፈታት  እና  ከፍርድ  በፊት እንደ ጥፋተኛ ያለመቆጠር መብትን የሚጥስ ነው፡፡ በመሆኑም የተጠቀሰው የአዋጁ ድንጋጌ የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 19(6) እና 20(3) ይቃረናል፡፡                    

2.  የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 19(6) ‟በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና ላለመቀበል…” የሚለው አባባል ሕግ አውጪው ዋስትና ሊከለከል የሚችልበትን ሁኔታ በሕግ ለይቶ እንዲያስቀምጥ እንጂ አንድን ወንጀል ነጥሎ በማውጣት በዚህ ወንጀል የተከሰሰ ዋስ ይከልከል በማለት ሕግ እንዲያወጣ ሕገ መንግሥቱ አይፈቀድም፡፡ ይሁን እንጂ የአዋጁ ድንጋጌ ከዚሁ በተቃራኒ የተቀመጠ በመሆኑ ፍርድ ቤቶች ዋስትናን በሚመለከት ሁኔታዎችን እየመረመሩ ውሣኔ እንዲሰጡ የሚከለክል ስለሆነ ይህ የአዋጁ ድንጋጌ የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 37(1) ይቃረናል፡፡ 

3. የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 13 ንዑስ ቁጥር 1 እና 2 ማንኛውም ሕግ አውጪ& አስፈጻሚ እና የዳኝነት አካል በሕገ መንግሥቱ ምዕራፍ ሦስት ሥር የተዘረዘሩትን መሠረታዊ መብቶችና ነፃነጾች የማክበርና የማስከበር ኃላፊነትና ግዲታ ያለበት መሆኑን እና ኢትዮጵያ ከተቀበለቻቸው ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብት ስምምነቶች መካከል አንዱ የሆነው የሲቪል እና ፖለቲካ መብቶች ዓለም አቀፍ ቃል-ኪዳን አንቀጽ 9(3) በበኩሉ ዋስትና መንፈግና በእስር ማቆየት እንደመርህ መታየት እንደሌለበት የሚደነግግ ሲሆን የአዋጁ አንቀጽ 51(2) ግን ዋስትና መነፈግን እንደመርህ ተቀብሎ የተያዙ ሰዎች በዋስትና እንዳይፈቱ ያዛል፡፡ ይህ ደግሞ የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 13 ይቃረናል የሚል ነው፡፡ 

አቤቱታ አቅራቢዎቹ አዋጅ ቁጥር 239/1993 አንቀጽ 51(2) ድንጋጌ ከፍ ሲል የተዘረዘሩትን የሕገ መንግሥቱን ድንጋጌዎች የሚጥስ በመሆኑ እና በአጠቃላይ የሕገ መንግሥቱን የበላይ ሕግነት የሚጋፋ ስለሆነ ሕገ መንግሥታዊ አይደለም ይባልልን በማለት ጠይቀዋል፡፡  

የሕገ መንግሥት ትርጉም  አስተያየት፦      

በዚህ ጉዳይ ላይ የቀረበውን የሕገ መንግሥት ትርጉም ጥያቄ ለመመልከት አግባብነት ያላቸው ሕጎች ድንጋጌዎች እና የአቤቱታ አቅራቢዎች አቤቱታ በዝርዝር ታይቷል፡፡ በዚህ ጉዳይ የሚነሳው መሠረታዊ ጭብጥ አዋጅ ቁጥር 239/1993 አንቀጽ 51(2) በሙስና ወንጀል ተጠርጥሮ የተያዘ ሰው የዋስትና መብት አይኖረውም በማለት የደነገገው ድንጋጌ ከኢፌዴሪ ሕገ መንግሥት ጋር የሚቃረን ነው ወይስ አይደለም? የሚለው ነው፡፡  

የኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት ለተያዙ ሰዎች ከሚያረጋጋግጣቸው መብቶች ውስጥ የዋስትና መብት አንዱ ነው፡፡ የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 19 ንዑስ አንቀጽ (6) የተያዙ ሰዎች በዋስ የመፈታት መብት አላቸው ሆኖም በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና ላለመቀበል ወይም በገደብ መፍታትን ጨምሮ በቂ የዋስትና ማረጋገጫ እንዲቀርብ ለማዘዝ ይችላል በማለት ይደነግጋል፡፡ 

ይህ ድንጋጌ የሚገልፀው በዋስ የመፈታት መብት የማንኛውም የተያዘ ሰው መብት መሆኑን& በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ግን ፍርድ ቤት በተያዙ ሰዎች የሚቀርብለትን በዋስትና የመለቀቅ ጥያቄ ላለመቀበል እንደሚችል ወይም ደግሞ የተያዘውን ሰው በቂ የዋስትና ማረጋገጫ አቅርቦ በገደብ እንዲፈታ ለማዘዝ የሚችል መሆኑን ነው፡፡  

ኢትዮጵያ በተቀበለቸው የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ዓለም አቀፍ ኮንቬንሽንም ሆነ በሕገ መንግሥታችን የዋስትና መብት ከነፃነት መብት ጋር በቀጥታ የተቆራኘና የነፃነት መብትን በተለይ የወንጀል ክስ በፍርድ ቤት የተከሣሽ የግል ነፃነት (Pretrial Freedom) መከበር ያለበት መሆኑን የሚያመለክት ነው፡፡ 

‟Every One has the right to liberty and security of person. No one shall be subjected to Aribitrary arrest or detention. No one shall be deprived of his liberty except on such grounds and in accordance with such procedures as established by Law.”

በዚህ መሠረት ኮንቬንሽኑ የሚያረጋግጠው ማንም ሰው የነፃነት እና የደህንነት መብት ያለው መሆኑን& ማንም ሰው በጭፍን እንዲያዝ ወይም ተይዞ እንዲቆይ መደረግ የሌለበት መሆኑን እና በሕግ በተመለከቱ ምክንያቶች እና ሥነ ሥርዓቶች ካልሆነ በቀር ማንም ሰው የግል ነፃነቱን ማጣት የሌለበት መሆኑን ነው፡፡

ሕገ መንግሥታችንም በተመሳሳይ መልኩ በአንቀጽ 17 ‟በሕግ ከተደነገገው ሥርዓት ውጭ ማንኛውም ሰው ወንድም ሆነ ሴት ነፃነቱን አያጣም፡፡ ማንኛውም ሰው በሕግ ከተደነገገው ሥርዓት ውጭ ሊያዝ& ክስ ሳይቀርብበት ወይም ሳይፈረድበት ሊታሰር አይችልም” በማለት ይደነግጋል፡፡

ይህ ድንጋጌ የአንድን ሰው የግል ነፃነት ለመገደብ በሕግ የተደነገገ ሥርዓት መኖር እንዳለበት& በሕግ ከተደነገገው ሥርዓት ውጭ አንድን ሰው መያዝ ወይም ክስ ሳይቀርብበት ወይም ሳይፈረድበት ማሰር እንደማይቻል ይገልጻል፡፡ የዚሁ ድንጋጌ የእንግሊዝኛ ቅጅ ግን የአንድን ሰው የግል ነፃነት መገደብ የሚቻለው በሕግ በተደነገገ ሥርዓት መሠረት ብቻ ሳይሆን በሕግ በተደነገጉ ምክንያቶች ጭምር መሆን እንዳለበት የሚገልጽ ከመሆኑም በላይ ማንንም ሰው በጭፍን መያዝ (Arbitrary Arrest) የተከለከለ መሆኑን ይገልጻል፡፡ የሕገ መንግሥታችን አንቀጽ 13(2) በምዕራፍ ሦስት ሥር የተዘረዘሩ መብቶችና ነፃነቶች ኢትዮጵያ ከተቀበለቻቸው ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ሕግጋት& ስምምነቶችና መርሆዎች ጋር በተጣጣመ መንገድ መተርጎም የሚገባቸው መሆኑን ስለሚደነግግ ስለ ነፃነት መብት የሕገ መንግሥታችን የእንግሊዝኛውን ቅጅ የሚደነግገውን ድንጋጌ ኢትዮጵያ ከተቀበለቸው የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ኮንቬንሽን ስለነፃነት መብት ከተደነገገው ድንጋጌ ጋር ስለሚቀራረብ በዚህ እረገድ ልንወስደው ይገባል፡፡

ከተጠቀሰው ኮንቬንሽንም ሆነ በሕገ መንግሥታችን የግል ነፃነት ለመገደብ ወይም ለማሳጣት የሚቻለው በሕግ በተደነገጉ ምክንያቶችና ሥነ-ሥርዓቶች ስለመሆኑ& የአንድን ሰው የግል ነፃነት ለመገደብ የመያዣ ምክንያቶችና የመያዣ ሥነ-ሥርዓቶች በሕግ በግልፅ ሊደነገጉ እንደሚገባ በሕግ ከተመለከተው ምክንያቶችና ሥነ-ሥርዓት ውጭ አንድን ሰው መያዝ ወይም ማሰር የተከለከለ መሆኑን እና በጭፍንነት የግል ነፃነትን ማሳጣት የተከለከለ መሆኑን እንረዳለን፡፡ የሰብዓዊ መብቶች ኮሚቴ (Human Rights Committee) በተጠቀሰው ኮንቬንሽን ስለ ጭፍንነት (Arbitrariness) የሚገልፀውን ሐረግ በሚመለከት የሰጠው ትርጓሜ ‟ ‘Arbitrariness’ is not to be equated with ‘against the law’ but must Be Interpreted more broadly to include the elements of inappropriateness, injustice and lack of predictability such that remand in custody must not only be lawful but also reasonable in all circumstances.” የሚል ነው፡፡ በመሆኑም በጭፍን መያዝ የተከለከለ ነው የሚለው ሐረግ የአንድን ሰው የግል ነፃነት ለመገደብ በሕግ በግልጽ የተደነገጉ የመያዣ ምክንያቶችና ሥነ ሥርዓቶች መኖራቸውን ብቻ ሳይሆን እነዚህ በሕግ የተደነገጉ ነጻነትን ሊገድቡ የሚችሉ ሕጎች የማያዳሉ ፍትሐዊና ሊተነበዩ የሚችሉ መሆን የሚገባቸው መሆኑን ያመላክታል፡፡ የነጻነት መብት በወንጀል የተከሰሰን  ሰው  የተከሰሰበት ጉዳይ  በፍርድ ቤት  ከመሰማቱ  በፊት መታሰር (Pre-trial detention) የሌለበት መሆኑን ይገልጻል፡፡ በፍርድ ቤት የወንጀሉ ክስ ከመሰማቱ በፊት የተከሳሹን ነጻነት (Pre-trial freedom) ለመጠበቅ የተፈለገበት ምክንያት የጥፋተኝነት ውሣኔ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት በተከሣሹ ላይ ቅጣት ላለመጣልና ተከሣሹ ለቀረበበት ክስ ያለአንዳች መሰናክል መከላከያ እንዲያዘጋጅ ለማስቻል ነው፡፡ ምንም እንኳ በአንድ በኩል ክስ ከመሰማቱ በፊት የተከሣሽን የግል ነጻነት መጠበቅ የሚያስፈልግ ቢሆንም በሌላ በኩል ደግሞ ተከሣሹ ቢለቀቅ ክሱ በሚሰማበት ወቅት ፍርድ ቤት ላይቀርብ ስለሚችል መንግሥት ተከሣሹን ለፍርድ ለማቅረብ ካለው ፍላጎት ጋር የተከሣሹ መብት መጣጣም ይኖርበታል፡፡ የዋስትና መብት በመሠረቱ የሚያነጣጥረው እነዚህን ሁለት ጥቅሞች (Interests) በማጣጣም ላይ ሲሆን የተለመደው መሠረታዊ ዓላማው ተከሣሽን የቀረበበት ክስ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት በእስር በማቆየት ለመቅጣት ሳይሆን ክሱ በሚሰማበት ወቅት ፍርድ ቤት እንዲቀርብ በቂ ተያዥ (Guarantee) አምጥቶ ከእስር እንዲለቀቅ ለማድረግና ፍርድ ቤት በሚወስነው ማናቸውም ጊዜ ተከሣሹን ፍርድ ቤት የሚቀርብ መሆኑን ለማረጋገጥ ነው፡፡ 

በሲቪልና በፖለቲካ መብቶች ዓለም አቀፍ ኮንቬንሸንም ሆነ ሕገ-መንግሥታችን የነፃነት መብት በማናቸውም ሁኔታ የማይገደብ ለማናቸውም ለተያዙ ሰዎች ሁልግዜ መከበር ያለበት መብት አይደለም፡፡ እነዚህ ሕጎች ለተያዙ ሰዎች በዋስትና የመለቀቅ መብት ያላቸው መሆኑን የሚያረጋግጡ ቢሆኑም ውስን በሆኑ በሕግ በግልጽ በተደነገጉ ምክንያቶችና ሥነ ሥርዓቶች መሠረት ግን የተከሣሾችን የዋስትና መብት በመገደብ ተከሣሾቹ የተከሰሱበት የወንጀል ጉዳይ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት በእስር እንዲቆዩ ለማድረግ ሕጎቹ ይፈቅዳሉ፡፡ የሕገ መንግሥታችንን አንቀጽ 16(6) እና 17 በማያያዝ ስናነበው በሕግ በተደነገጉ ምክንያቶችና ሥርዓቶች ካልሆነ በቀር ማንም ሰው ነፃነቱን ማጣት የሌለበት መሆኑን& ወይም ሳይፈረድበት መታሰረ የሌለበት መሆኑን& የዋስትና መብት ገደብየለሽ ሳይሆን በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ሊገደብ እንደሚችል& ሕግ አውጪው ልዩ ሁኔታዎች ናቸው በማለት በግልጽ በሚያውጃቸው ድንጋጌዎች መሠረት በተወሰኑ ጉዳዩች የአንድን ተከሣሽ የዋስትና መብት ፍርድ ቤት ላለመቀበል እንደሚችል ያስረዱናል፡፡ ሆኖም የዋስትና መብትን የሚገድብ ሕግ የነፃነት መብትንም ስለሚገድብ ሕጉ የዋስትና መብት የሚነፈግባቸውን ምክንያቶችና ሥርዓቶች በግልጽ የሚደነግግና ገደቡም በጭፍን ወይም በሚያዳላ ወይም ኢፍትሐዊ ወይም በማይተነበይ አኳኋን ሊፈፀም የማይገባ መሆኑን የሚያረጋግጥ መሆን አለበት፡፡ የዋስትና መብት ‟በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች” የሚገደበው በሁለት መንገድ ነው@ አንዱ መንገድ በማናቸውም የወንጀል ክሶች ላይ የዋስትና መብት ጥያቄ ተቀባይነት እንዳያገኝ ፖሊስ ወይም ዐቃቤ ሕግ ተቃውሞ ሊያቀርብባቸው የሚችልባቸውን ምክንያቶች ወይም ፍርድ ቤቱ የዋስትና ጥያቄን ላለመቀበል የሚያስችሉትን የተወሰኑ ምክንያቶች በወንጀለኛ መቅጫ ሥነ-ሥርዓት ሕግ በግልጽ ዘርዝሮ መደንገግ ነው፡፡ ለምሳሌ በሐገራችን የወንጀለኛ መቅጫ ሥነ-ሥርዓት ሕግ ቁጥር 67 መሠረት በዋስትና ወረቀት የመልቀቅ ማመልከቻን መቀበል የማይቻለው፦  

ሀ/  በዋስትናው ወረቀት የተመለከቱትን ግዴታዎች አመልካቹ የሚፈጽም የማይመስል የሆነ እንደሆነ 

ለ/  አመልካቹ ቢለቀቅ ሌላ ወንጀል ይፈጽም የሆናል ተብሎ የሚገመት ሲሆን 

ሐ/  ምስክሮችን በመግዛት (በማባበል) ወይም ማሰረጃ የሚሆኑበትን ያጠፋ የሆናል ተብሎ የሚገመት ሲሆን ነው፡፡ በማለት ይደነግጋል፡፡ 

 

ሌላው መንገድ ደግሞ የዋስትና መብት የማያሰጡ ወንጀሎችን (Non-Bailable Offences) በመዘርዘር ማስቀመጥ ነው፡፡ ለምሳሌ የወንጀለኛ መቅጫ ሥነ ሥርዓት ሕጋችን አንቀጽ 63(1) ‟ማንኛውም የተያዘ ሰው የተከሰሰበት ወንጀል የሞት ቅጣትን ወይም አሥራ አምስት ዓመት ወይም በላይ የሆነ ጽኑ እስራት የሚያስቀጣው ከሆነና ወንጀል የተፈፀመበት ሰው በደረሰበት ጉዳት የማይሞት የሆነ እንደሆነ ፍርድ ቤቱ የዋስትና ወረቀት አስፈርሞ ለመልቀቅ ይችላል፡፡” በማለት የተደነገገው ድንጋጌ ሌላውን የዋስትና መብት የሚገደብበት መንገድ የሚያመለክት ነው፡፡ 

በዚህ ረገድ የውጭ ሀገር ልምድን ለማየት የዩናይትድ ስቴትስን ልምድ ስንወስድ የሚከተለውን እንረዳለን፡፡ በአሜሪካ ሁሉም የክልል መንግሥታት በከባድ ወንጀል የተከሰሱ ሰዎች ‟When the proof is evident or the presumption is great that the accused committed an offence” የዋስትና መብት በፍርድ ቤት ሊገደብ እንደሚችል ይደነግጋሉ፡፡  

ሁሉም የአሜሪካ ክልሎች የግድያ ወንጀል የዋስትና መብትን የሚከለክል መሆኑን የሚደነግጉ ሲሆን& ከዚህም በተጨማሪ የተወሰኑ የክልል መንግሥታት የበታች ፍርድ ቤት ዳኞችን (magistrates) በከባድ ወንጀል ለተከሰሱ ሰዎች ወይም ከዚህ ቀደም በወንጀል ለተቀጡ ሰዎች የዋስትና መብት እንዲከለክሉ ያዛሉ፡፡ ሌሎች የተወሰኑ የአሜሪካ ክልል መንግሥታት ደግሞ የዋስትና መብት የማይከበርባቸውን የወንጀል ዓይነቶች በመዘርዘር ይደነግጋሉ፡፡ ከዚህ ባሻገር በአሜሪካ በፌዴራል ደረጃ የወጣው ‟the Federal Bail Reform Act Of 1984” ተብሎ የሚታወቀው ሕግ የማሕብረሰብን ደህንነት ለመጠበቅ ሲባል የወንጀል ክስ በፍርድ ቤት ከመሰማቱ በፊት /Pre-Trial detention/ በተወሰኑ ከባድ ወንጀሎች የተከሰሱ ሰዎች የዋስትና መብትን ይከለክላል፡፡ የዋስትና መብትንና የነፃነት መብትን በሚመለከት ከላይ ያቀረብነውን ማብራሪያ መሠረት በማድረግ አሁን በያዝነው ጉዳይ ላይ የተነሳውን አዋጅ ቁጥር 239/1993 አንቀጽ 51(2) ከኢ.ፌ.ዴ.ሪ. ሕገ መንግሥት ጋር ይቃረናል ወይ? የሚለውን መሠረታዊ ጭብጥ እንደሚከተለው መርምረነዋል፡፡ 

የማመልከቻ አቅራቢዎች መነሻ ክርክር ሕገ መንግሥቱ በዋስትና መብት ገደብ እንደሚደረግበት ቢደነግግም ይህ ገደብ ‟በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና ላለመቀበል ወይም በገደብ መፍታትን ጨምሮ በቂ የሆነ የዋስትና ማረጋገጫ እንዲቀርብ ለማዘዝ ይችላል” በሚል መልክ የተቀመጠ በመሆኑ ገደቡ በየጉዳዩ ፍርድ ቤት ውሣኔ የሚሰጥበት እንጂ ሕግ አውጪው አንድን የወንጀል ዓይነት ለይቶ ዋስትና ያሳጣል እንዲል ሥልጣን አይሰጠውም የሚል ነው፡፡ ለዚሁ አስተያየት መሠረት ነው የተባለውም በአንቀጽ 19(6) በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች ከሚለው የድንጋጌው ይዘት ልዩ ሁኔታዎች ለሚለው ኃረግ በሚሰጠው  ትርጉም  የሚወሰን  ነው፡፡  ልዩ  ሁኔታዎች  ማለት ደግሞ ፍርድ  ቤቶች እንደነገሩ ሁኔታ እያንዳንዱን ጉዳይ ሲመረምሩ የሚያዩት እና የሚደርሱበት እንጂ ቀድሞ በሕግ ሊወሰን የሚችል አይደለም፡፡ የዋስትና መብት በፍርድ ቤት የሚታይ (Justiciable Matter) በመሆኑ ሕግ አውጪው በፀረ ሙስና አዋጅ ያስቀመጠውን ዓይነት ድንጋጌ በሕግ እንዲያወጣ ሕገ መንግሥቱ አይፈቅድም የሚል ነው፡፡

የዋስትና መብት ሕገ መንግሥታዊ መብት መሆኑና በመርህ ደረጃ የተያዙ ሰዎች በዋስትና የመፈታት መብትም ሕገ-መንግስታዊ ደረጃ ያገኘ መሆኑ የሚያከራክር አይደለም፡፡ የዋስትና መብት እንደብዙዎቹ መብቶች ገደብ ሊደረግበት እንደሚችልም አከራካሪ አይደለም፡፡  ለቀረበው  አቤቱታ  መነሻ ምክንያት የሆነው የዋስትና መብት የሚገደበው በምን ዓይነት ሁኔታ ነው የሚለውን አስመልክቶ ነው፡፡ ሕገ መንግሥቱ በአንቀጽ 19(6) ‟በሕግ በተደነገጉ ልዩ  ሁኔታዎች ፍርድ ቤት ዋስትና  ላለመቀበል ወይም በገደብ መፍታትን ጨምሮ በቂ የዋስትና ማረጋገጫ እንዲያቀርብ ለማዘዝ ይችላል” በማለት ይደነግጋል፡፡

ከዚህ ድንጋጌ ሁለት አበይት ነጥቦችን ማየት ይቻላል፡፡  የመጀመሪያው ነጥብ ፍርድ ቤት የዋስትና ጥያቄ ሲቀርብለት ሁለት አማራጮች እንዳሉት ይገልጻል፡፡ ፍርድ ቤት የዋስትና ጥያቄውን አልቀበልም ሊል ይችላል፡፡ ዋስትና የሚፈቀድ ሲሆን ደግሞ ዋስትና ጠያቂው በገደብ እንዲፈታ ካለሆነ ደግሞ በቂ የዋስትና ማረጋገጫ እንዲያቀርብ ሊጠይቀው ይችላል፡፡ 

ሁለተኛው ነጥብ ፍርድ ቤቱ ከላይ የተመለከቱትን አማራጮች ሊወስድ የሚችለው በሕግ በተደነገጉ ልዩ ሁኔታዎች መሠረት መሆኑን የሚገልጽ ነው፡፡ በመሆኑም የዋስትና ገደብ በማስቀመጡ ረገድ ሕግ አውጪው እና ፍርድ ቤቶች የየራሳቸው የሥራ ድርሻ እንዳላቸው ግልጽ ነው፡፡ እዚህ ላይ መታየት ያለበት ዋናው ነጥብ ሕግ አውጪው ዋስትና የማይፈቀድባቸውን ልዩ ሁኔታዎች እንዲደነግግ መብት ይሰጠዋል፡፡ ዋስትና መከልከል የመሠረታዊ መብት ገደብ በመሆኑ ሕግ አውጪውም ሆኑ ፍርድ ቤቶች በጥንቃቄ ሊያዩት እንደሚገባ ይታመናል፡፡ ሕግ አውጪው የሚያወጣው አዋጅ በሕገ መንግሥት የሰፈረውን መብት በተወሰነ ደረጃ ከመገደብ አልፎ ዋናውን መብት ማጥፋትና መናድ ስለማይችል የአዋጁ ድንጋጌዎች አቀራረጽ እና ትርጉም ግልጽ ሆኖ እንዲቀመጥ ማድረግ ይጠበቅበታል፡፡ ‟ልዩ ሁኔታዎች” በውስን አድማስ የሚፈፀሙ መሆናቸውን የሚጠቁም በመሆኑ ማንኛውም የዋስትና መብት የሚገድብ ሕግ በአፈፃፀም ገደብ የለሽ እንዳይሆን እያንዳንዱ ድንጋጌ በጥንቃቄ መቀረጽ ይኖርበታል፡፡ 

ከዚህ በመለስ ሕግ አውጪው የዋስትና መብትን የሚገድብ ሕግ ሲያወጣ አንድን ወንጀል ለይቶ ዋስትና አያሰጥም ከማለት ሊከለከል አይችልም፡፡ ሕግ አውጪው ልዩ ሁኔታዎችን በሁለት አመማራጮች ሊያስቀምጥ ይችላል& አንድም ዋስትና የማያሰጠውን የወንጀል ዓይነት ለይቶ ማስቀመጥ& አሊያም በየትኛውም ዓይነት ወንጀል ቢሆን ዋስትና ሊያስከለክሉ የሚችሉ ፍሬ ነገሮችን መዘርዘር ናቸው፡፡ በሕግ አውጪው ተለይቶ የተጠቀሰው ወንጀል የዋስትና መብት አያሰጥም መባሉ ዋስትናው በፍርድ ቤት የማይታይ (Non-Justiciable Matter) የሚያደርገው አይሆንም፡፡ ዞሮ ዞሮ ዋስትና ያስከለክላል የሚባለው ወንጀል ዋስትና ለመከልከል በቂ ፍሬ ነገሮች ቀርበዋል አልቀረቡም የሚለውን ነጥብ መመርመር ያለበት ፍርድ ቤቱ ነው፡፡ የሙስና ወንጀል ዋስትና አያሰጥም የሚል ሕግ ቢኖርም አንድ ሰው በሙስና ወንጀል ለመያዝ በቂ ምክንያት አለ ወይንስ የለም የሚለው ነጥብ በአሳሪው ብቻ የሚወሰን ሳይሆን በፍርድ ቤት ሊታመንበት የሚገባ ነገርም መሆን አለበት፡፡ ሙስና ማለት ምን ማለት ነው? የሚለውን በመመለስም ፍርድ ቤቶች ኃላፊነታቸውን በአግባቡ እንደሚወጡ መገመት አግባብ ነው፡፡ ሕግ አውጪው በአዋጁ አፈፃፀም የሚገጥሙ ችግሮች ተመልክቶ መፍተሄ ማፈላለግ እንዳለበትም ይታመናል፡፡

ከዚህ ውጪ የሙስና አዋጅ ዋስትና የሚከለክል በመሆኑ የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 19(6) የሚጥስ ነው ለማለት የሚቻል አይደለም፡፡ በመሆኑም ጉዳዩ ለሕገ መንግሥት ትርጉም ለፌዴሬሽን ምክር ቤት መላክ ያለበት አይደለም በማለት ወስነናል፡፡

ማጠቃለያ

1.   ከዚህ በላይ ለማሳየት እንደተሞከረው የዋስትና መብትን ወዲያውኑ የሚከለክሉት ሕጎች ሕገ መንግሥታዊ ናቸው ወይስ አይደሉም? የሚለውን መሠረታዊ ሀሳብ በተመለከተ በዳኞች እና በሌሎች የሕግ ባለሙያዎች መካከል አንድ ወጥ የሆነ አመለካከትና መግባባት አለ ብሎ ለመናገር አይቻልም፡፡

2. የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 19(6) ድንጋጌ ኢትዮጵያ ተቀብላ ካፀደቀቸው የሲቪልና የፖለቲካ መብቶች ዓለም አቀፍ ኮንቬንሽን አንቀጽ 9(3) እና በዓለማቸን ከፍተኛ ተጽዕኖ ያላቸው የሕግ ሥርዓቶች ካዳበሩት አሰራር አንጻር በመነሳት የተለያዩ ሀሳቦች እና የአተረጓጎም ልዩነቶች በዳኞች በሕግ ባለሙያዎች መካከል የተፈጠረ መሆኑን ለመገንዘብ ይቻላል፡፡

3. የዋስትና መብትን ወዲያውኑ የሚከለክሉት ሕጎች የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 19(6) ድንጋጌ የሚጥሱ እና በአጠቃላይ የሕገ መንግሥቱን የበላይ ሕግነት የሚጋፉ ስለሆነ ሕገ-መንግሥታዊ አይደሉም ይባልልን በማለት ለሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ አቤቱታ ቀርቦ የነበረ ሲሆን ጉባዔውም ዋስትና የሚከለክሉት ሕጎችና ደንቦች ከሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 19(6) ጋር የሚቃረኑ አይደሉም በመሆኑም ጉዳዩ ለሕገ መንግሥት ትርጉም ለፌዴሬሽን ምክር ቤት መላክ ያለበት አይደለም በማለት ውሣኔ ሰጥቷል፡፡ ይህ የሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ ውሣኔ በይግባኝ ለፌዴሬሽን ምክር ቤት ቀርቦ ያልተሻረ በመሆኑ እንደመጨረሻ ውሣኔ ሆኖ ይቆጠራል፡፡

4.  በመሠረቱ የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፕብሊክ የፌዴሬሽን ምክር ቤት በኢፌዲሪ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 62(1) መሠረት ሕገ መንግሥትን የመተርጎም ሥልጣን ያለው አካል ሲሆን የዚህን አካል ሥልጣን እና ተግባር ለመዘርዘር በወጣው አዋጅ ቁጥር 251/ 1993 አንቀጽ 3(1) ሥርም ሕገ መንግሥትን የመተርጎም ሥራ የምክር ቤቱ መሆኑ በግልጽ ሰፍሯል፡፡ በዚህ አዋጅ አንቀጽ 56(1) ሥር ደግሞ ምክር ቤቱ በቀረበለት ጉዳይ የሚሰጠው ውሣኔ የመጨረሻ ስለመሆኑ የተደነገገ ሲሆን በዚሁ ድንጋጌ ንዑስ-አንቀጽ 2 ድንጋጌ ሥርም ጉዳዩ የሚመለከታቸው ወገኖች ውሣኔውን የማክበር እና የመፈፀም ግዴታ ያለባቸው መሆኑ አስገዳጅነት ባለው መልኩ ተቀምጧል፡፡

5.  የፌዴሬሽን ምክር ቤት በሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ በመታገዝ የሕገ መንግሥት ትርጉም ጥያቄ በሚያስነሱ ጉዳዩች ላይ ውሣኔ ይሰጣል፡፡ የሕገ መንግሥት ጉዳዩች አጣሪ ጉባዔ የዋስትና መብትን ወዲያውኑ የሚከለክሉት ሕጎች ከሕገ መንግሥቱ ጋር አይቃረኑም በማለት የሰጠው ውሣኔ ለጉዳዩ የመጨረሻ ሲሆን በዳኞችና በሕግ ባለሙያዎች መከበርና መፈፀም ያለበት ስለመሆኑ ከድንጋጌዎቹ ይዘትና መንፈስ የመንገነዘበው ጉዳይ ነው፡፡ ይህ ማለት ግን ሁሉም የሕግ ባለሙያ በጉባዔው ውሣኔ ይስማማል ማለት አይደለም፡፡  ውሣኔው በመሠረታዊ ባህሪውም ሆነ በውጤት ደረጃ የተለያየ ትርጉም በመስጠት ወጥነት የሌለው የሕግ አተረጓጎምና አፈጻጸም እንዳይኖር ለመከላከልና በሐገር ደረጃ አንድ ወጥ የሆነ የሕግ አተረጓጎም ለማስፈን እረድቷል ማለት ይቻላል፡፡

የህ ጽሁፍ አከራካሪ ሀሳቦች ስላሉት ሀሳባችሁን አጋሩን፡፡ እንወያይ፣ እንከራከርበት!!!( ዳኒ)

White collar crime (By Daniel Fikadu)

For your information                                                 #####################################

White collar crime (By Daniel Fikadu)

                                                     *************************************

There is no a specific crime called ‘’ white collar crime”; it is a generic term for a type of crime. The term white collar crime rose to popularity in 1939, when sociologist Edwin Sutherland described it in a speech as crime “committed by a person of responsibility and high social status in the course of his occupation.” But there is no universal; agreement on its definition or the specific crimes encompassed by the term. Rather, white collar crime is typically defined in one of three ways:

By the category of offender ( e.g. high socioeconomic status or position of trust);

By the category of offense ( e.g. economic or business crime);

By the form of organizational culture.

While the US department of justice, federal Bureau of investigation (FBI) has largely defined it like “…those illegal acts which are characterized by deceit, concealment, or violation of trust and which are not dependent up on the application or threat of physical force or violation. Individuals and organizations commit these acts to money or services; or to secure personal or business advantage.” Under the FBI’s definition, we can think of white collar crime generally as nonviolent “paperwork” crime, rather than “street” crime, which is often violent.

In Ethiopian laws with which type of crimes do you categorize as white collar crimes?

Leave your comment with reason and let’s discuss.